ТИМАР рэжыму к1ант волуш цуьнан дэн Хіла дуккха а жа. 1ахаршна юккъехь лелаш цхьа пхьагал гіна Тимарна. Ша гиний ма хиънехь, д1аиккхина едда пхьагал. Тимара цунна т1аьхьа а ведда, схьа а лаьцна, Юха а 1ахаршна юккъе яхийтин Іза. Пхьагал д1аяда г1ерташ, Тимара Юха а і схьа а лоций, 1ахаршна юкъа йохуьйтуш Хіла. Сарахь ша 1ахарий чудухкучу хенахь і пхьагал а яхийтина цо чу. Т1аккха Дега аьлла:

— Вайн 1ахаршна юккъехь цхьа х1ума ю даим уьдуш лелаш. Цул сиха йодуш х1ума ца гіна Суна: Тахана цунна т1аьхьаидда ч1ог1а к1адвелла са, ен езара і.

1уьйранна жа арадоккхучу хенахь дас хаьттина цуьнга:

— І х1ума мичахь ю?

— Х1ара ю-кх, — аьлла д1агайтина Тимара пхьагал.

Д1ат1екхеттачу Тимара, къамкъарг схьа а лаьцна, пхьагал дена т1ееана. Цу сохьта дас пхьагал йийна. Цул т1аьхьа Тимаран г1ог1 дойная дас: хьо иштта витахь Мегара Вац, ахь берриг мохк а х1алакбийр бу аьлла. Цунах Тимар астаг1 Хіла.

Да а кхелхина, къий а Велла, лелаш Хіла Тимар. Цу т1е Наха лачкъийна к1ант а вихьна Хіла цуьнан. Цхьана дийнахь араваьлла лелаш, цхьана пхьалг1и чу а Ваха, охьахиъна Іза. Цу чуьрчу пхьерана, Тимар чувогг1ушехь наб озийна Хіла. Т1аккха Тимарна пхьеран мера чуьра араболуш цхьа моза гіна. І моза болабелла чохь хі Долчэ най т1е а баьлла, т1аккха цу най т1ехь 1уьллучу морзахана т1ехула а баьлла, пхьалг1и чохь лаьттах доллучу цхьана 1уьргах чубахана.

Дукха хан ялале моза, Юха а беана, мера чу Баха. Цу сохьта пхьар самаваьлла.

— Ой, Тимар, хьо чувогг1ушехь Суна наб ма озийнера. Цхьа г1ан а Гіра Суна, — аьлла, Шена г1енах гинарг дийца волавелла пхьар:

— Са кхузара волавелла цхьана йоккхачу, шерачу арахула х1орда йисте кхечира. Х1ордана тиллинчу аьчган т1е т1оьхула дехьа а ваьлла, лаьттах доллучу доккхачу ор чухула лаьтта бухавахара са. Цу бухахь 1аламат дукха дзеці а, Дэшы а Гіра Суна.

Тимарна хиъна, пхьалг1а т1ехь йолчу лаьттах боккъалла а дзеці а, Дэшы а дуйла. Справах а, «МаСаня г1ан га» аьлла, Іза пхьалг1и чуьра араваьлла. Т1аккха, шы-КХО дэ даьллачу хенахь Юха а веана, аьлла цо пхьере:

— Сайно ц1енош духкур дару-кх ас.

— Хьенан ницкъ кхочур бу уьш эца? — аьлла пхьеро.

— Ахьа Сайно х1ара пхьалг1а а лахь, цхьа к1ез-мезиг т1е ахча а лахь, хьуна Лур ма дару аса уьш, — аьлла Тимара.

Цунна і ц1енош д1а а доьхкина, цуьнгара пхьалг1а эцна Тимара. Т1аккха, пхьалг1а лаьттинчохь ц1а а Дзіна, і ша а, цуьнан ший а свербу а цу чуьра латте ахка болабелла, схьадаьккхина латте буса генна эвла йисте а кхоьхьуш. Уггар а т1аьхьа дзяцюк, дешиний т1екхаьчна уьш.

Т1аккха волавелла Тимар саьнгарш яха, иштта лелча ша г1ара а вер вару, шен к1ант вихьначу нахабніка а д1а а хезна Царан і схьа а Лур вару я к1ант ша дийна велахь, т1евог1ур вару, аьлла хеташ.

Вайн махкахь а, Гуьржех а, Устмалахь а, малхбалехьа йолчу пачхьалкхашкахь а дуккха а ю цо яьхна саьнгарш. Царех: «Тимара шен к1ант лоьхуш яьхна саьнгарш» олу.

Дуьненахь массанхьахула а д1ахезна Тимар шен к1ант лоьхуш ву аьлла.

Тимаран к1ант Хіла, ша вихьначу нахехь эсий дажош. Рэжыму Хіла Іза цу хенахь. Цунна а хезна, иштта шен к1ант лоьхуш, саьнгарш а йохуш Тимар вог1у аьлла. І шен ды вуйла хууш Хіла к1антана. Цхьана дийнахь Араха д1акхоьссина говран корта гіна цунна. Т1аккха цо берашка аьлла:

— Х1ара корта турпалчу говран корта бу. Даьдала-кх хьан, иштта турпан говр елира сан.

Ч1ог1а вилхина і к1ант. Шэн ды Тимар Санна, х1ума хууш Хіла і к1ант. Цуьнца хиллачу бераша элі д1адийцина:

— Араха 1уьллучу говран коьртах турпалчу говран корта бу а Бахар цо, «турпан говр елира сан», бохуш велха а вилхира Іза, — аьлла.

Т1аккха Эло х1ара Шена т1е а валийна, хаьттина кхуьнга:

— Турпан говр евза хьуна?

— Евза-тыя, — аьлла Тимаран к1анта.

Эло Маса а Дзіка дын гойтуш чекхваьккхина Іза, х1арий-х1арий ЯЦ турпан говр, Тимаран к1анта а бохуш.

Уггар т1аьхьа, дечган мукъ Болу тур хаьн т1ехь а долуш, цхьана бокъа т1ехь схьавог1учу стагах б1аьрг кхетта Тимаран к1ентан. Т1аккха аьлла цо:

— Хьулла вог1у стаг т1ехь 1ен бекъа турпан а ю, цуьнгара дечган мукъ Болу тур ц1окъ-болатан терс-маймал а ду.

Бекъа а, тур а эцна Эло. Бекъа лам т1е яхийтина, шеца кхоъ кхел а йолуш.

Цхьа шо даьллачу хенахь цхьа кхел ц1а а ялаяйтина, і йийна Эло. І ма йийнехь настараецца даь1ахк а йойна хьаьвсина уьш цуьнга. Тоьпан ч1уннал Стомма т1ум Хіла цу чохь. Шолг1ачу шарах Важа кхел ялийна ц1а. Іза а ен а йийна, цуьнан настарх хьаьжна эла. Х1ума тоьгу маху чубаххал бен т1ум ца Хіла чохь. Кхоалг1ачу шарах кхоалг1а кхел ялийна ц1а. Іза а ен а йийна, цуьнан настараецца даь1ахке хьаьвсича, Іза ерриг Буту Хіла.

— Х1инца то а елла, кхиъна яьлла говр, — аьлла ц1а ялаяйтина к1анта. Ц1а ялийча, і говр цхьаьнгге а сацалуш ца Хіла, цу к1ан-тыя бен. Каў-кертана гонах пхийтта дол лекха Керт а яйтина, Эло і говр 1амае аьлла цу к1анте д1аелла.

Цкъа ша волчуьра д1а а кхайкхина, аьлла к1анта элі:

— Эла, аса х1инццалц Дзіка г1уллакх Дзіна хьуна, баркалла Алах Суна!

— Ма белахь Суна і тешнабехк! — Эло оллушехь, цу лекхчу Керт бекъа т1ехула а кхоссаялийтина, Ваха к1ант.

І вада ма ведданехь, Эло т1аьхьа орца даьккхина.

Даккхий ц1огарчий, кхесаршший йолу дой Шена т1екхуьучу хенахь Мохан дуьхьал хохкуш Хіла цо робяць. Сіра дой т1екхача доьлча, жаг1ий т1ехула хохкуш Хіла, чохь дахкийна дой т1аьхьакхиа доьлча, Малха дуьхьал хохкуш Хіла.

— Х1инца к1елхьара а вялі хьо, хьуна дадзены х1ума а дац: хьайна даккхий ц1огарчий, кхесаршший йолу дой т1аьхьакхиа доьлча, Мохан дуьхьаллий, сіра дой т1аьхьакхиа доьлча, жаг1ий т1ехулий, чохь дахкийна дой т1аьхьакхна доьлча, Малха дуьхьаллий х1унда хехкара ахьа і говр? — аьлла хаьттина цуьнга т1аьхьа хоьхкучех цхьаммо.

— Даккхий ц1огаршший, кхесаршший йолу дой Мохан дуьхьал идалац, цу ц1огарший, кхесарший мох лоьцуш; сіра дой жаг1и т1ехула ца идало, бергашна к1елхьара ч1ег1ардигаш дуткъий долуш; чохь дахкийна дой хье т1ера даь1ахк юткъа йолуш кестя хье чу Малх а кхочий, малхана дуьхьал идалац, — аьлла жоп а дэла, д1авахана Тимаран к1ант.

Нахабніка эсал а хеташ, і к1ант Санна х1ума хууш Хіла цхьа стаг. Цхьаьнгге а Тимаран к1ант лаца ца луш висинчул т1аьхьа, ша Іза лоцур вару аьлла цу стага. Т1аккха Эло і вахийтина к1антана т1аьхьа. К1ант цхьана хі чу кхаьчначу хенахь, цунна т1аьхьа кхиъна і стаг. Хі чу а ваьлла, секха1ад детташ Готта хьовзийна цо к1ант. К1антана, ша Готта хьовзийнехь а, хиъна і стаг т1амехь лелла воцийла.

— Х1инцале а иштта са Готта хьовзийначу ахьа, секха1ад хі чу а 1оьттина ахь тоьхча, са а, сан говр а пархъаьлла харцахьа оьккхуйтур дар-кх ахь.

Т1аккха цу стага секха1ад хі чу а 1оьттина кара оьццушехь къарсъаьлла кагделла. Иштта цу говзаллица к1елхьара ваьлла Тимаран к1ант. Шэн ды мичхьа ву а хиъна, цунна т1евахана Іза. І к1ант т1екхочуш, Тимаран б1оца мел йолу говр терсина, мел долу герз а тохаделла. Сахь дуьззина Дэшы а дэла, нах арабаьхна цу 1уьйранна Тимара:

— Маса стагана баъал кхача хир бу кху дешех Алій Хатыла б1ох мел Воўчай стаге, — аьлла.

— Цхьаболчуша б1е стагана баъал кхача хир бу боху, цхьаболчуша пхи б1е стагана баъал хир бу боху, цхьаболчуша пхи эзар стагана баъал хир бу боху, — аьлла Царан.

— Кхин цхьа а стаг вісну аша хаттаза? — аьлла Тимара.

— Нуьйр г1евланга а йиллина 1уьллуш цхьа берашха стаг бен ца вісну, — аьлла жоп дэла Царан.

Цуьнга а Хатыла бахийтина. Т1аккха цо: «Мацвеллачу стагана цкъа баъал кхача хиллал х1ума а дац х1ара» аьлла жоп дэла.

Цу жоьпах Іза шен к1ант вуйла хиъна Тимарна. Цо сихха і Шена т1е валавайтина.

Саьнгар циггахь сецна.

ХЬЕКЪАЛ долу свербу

Б1аьвнаш-г1аланаш ян хууш Хіла цхьа да а, цуьнан к1ант а. Вахаран хьал-дэ къен долуш Хіла і шиъ. Цхьана дийнахь дас аьлла шен к1анте:

— Х1а-х1а, к1ант, х1инца са воккха а Хіла, вала Гергіеў а Ваха, са дийна воллушехь, ахьа свербу яло лаьа Суна.

Дэн лаам кхочушбархьама рэзу а Хіла, свербу ялийна к1анта.

К1антана свербу ялоран г1уллакх д1адирзинчул т1аьхьа воккхачу стага аьлла шен к1анте:

— Х1ан, х1инца дуьйна даа а, малая а деза вайна, къен нах дуй вай, хьалдолчу стагана йолах г1ала йотта Ваха веза вайша.

Г1ала-б1ов юттуш шайна оьшу Болу г1ирс а эцна, новкъа ваьлла дай, к1анттий.

Волавелла д1авоьдуш новкъахь дас аьлла к1анте:

— К1ант, вайша бан безаш Болу некъ беха бу, Іза бацбан Бэза ахьа Суна.

Дас бохучух ца кхеташ цецваьллачу к1анта жоп дэла:

— Дада, соьга муха бацлур бу некъ? Сан ницкъ кхочур ма бац Іза кхочушдан.

— Справах, т1ехаа говр ялае Суна, — аьлла дас.

— Ой, аса мичара ялор ю хьуна говр, хьуна шера ма хаьа Вайн говр йоцийла, — жоп дэла к1анта.

— Справах юхавоьрзур ву вайша, — аьлла, к1ант а эцна, ц1ехьа вирзина да.

— Ц1а ма кхеччинехь, хьайн свербу йита, — аьлла дас к1анте. Ша рэзу воццушехь, шен дагахь: «воккхалла Цілі хир ву-кх х1ара сан ды, цо бохург ца дахор аса, цуьнан лаам кхочушба Бэза» аьлла, ша ялийна свербу йитина д1аяхийтина к1анта.

Шолг1а а, дэн лааме хьаьжжина кхин свербу а ялийна, ловзар а Дзіна парг1ат ма веллинехь, к1анте аьлла дас:

— Йолах Болхов Лахай Ваха веза вайша.

Х1умма а ца олуша, тохура Санна, шен г1ирс а эцна, дена т1аьхьах1оьттина к1ант.

Юха а, хьалха ма АЛЛАРА, — я некъ бацбе Шена, я т1ехаа говр ялае Шена аьлла дас.

К1анта а дэла дена хьалха Санна жоп, — «некъ а муха бацлур бу Шэга, йоцу говр а мичара ялор ю ша?» — аьлла.

Т1аккха і к1ант валош Юха ц1а а веана, свербу йита аьлла дас.

Дена Хала ца хетийта, цуьнан лаам кхочушбеш пхи-ялх свербу йитина к1анта, новкъара деца ц1а а оьхуш.

Шэн дас, гуьнахь а доцуш, балийна зударий буьтуьйтуш, г1айг1ане воьжна 1аш Хіла к1ант, кхоччуш хьерваьлла хир ву-кх шен ды бохуш.

Шэн ц1ийнда иштта г1айг1ане Хілары гучадаьлча, цунах шекь-яьллачу т1аьхьара ялийначу зудчо хаьттина майрачуьнга:

— Хьо даиманна а г1айг1ане ма хуьлу, зударий гэтага-сиха х1унда балабы ахьа?

К1анта ма-Дарэн д1адийцина зудчуьнга, шен дас новкъа ваьлча Шэга олуша шморг а, цо Шэга зударий битийтар а.

— Справах, аса кхетор ву хьо, хьан дас хьоьга бохург х1ун ду аса дуьйцур ду хьуна, — аьлла, зудчо дийцина шен майрачуьнга:

— Дас хьайга некъ бацбе ма-эллинехь, воккхачу стагана товш долу, цуьнан самукъадолу къамел доладе ахьа, — некъ боца хетар бу хьуна цунна. Хьайга цо говр ялае аьлча, — яккхий цхьа г1аж ло цуьнга, г1аж — воккхачу сцябаць говр ю хьуна.

Зудчо Шена і хьехар дзічэюць, ч1ог1а воккхавеш самукъадаьлла к1ентан.

Свербу ялийна баль д1абирзича, шолг1ачу дийиахь к1ант а эцна, новкъа ваьлла воккха стаг. Новкъа д1авоьдуш, хьалха ма-АЛЛАРА, некъ бацбе Шена аьлла дас. Цунна тов долу Хазаі хабарш дийца воьлла к1ант. Церг елаелла воккхачу сцябаць.

— Х1инца т1ехаа говр ялае, — аьлла дас. Хьаьдда Ваха, некъа йистехь йоллучу дечигах г1аж яьккхина, Дега д1аелла к1анта.

Йовхарш тоьхна шен йиш а тойина, дас аьлла к1анте:

— Х1инца хьуна хьекъал дэла йолу свербу ц1ахь а йитина, мичча махка Ваха а кхерам бац вайшинна. Юьззина свербу ю Іза.

Воьд-воьдуш т1ерлойн махка кхаьчна да а, к1ант а. Юьрта кхаьчча, бан Болхов хаьттина, т1ерлойн эла Воўчай Ваха і шиъ.

Т1ерлойн Эло аьлла:

— Шуна бог1у мах а Лур бу аса, пхоьазза т1ек1елйина т1улгийн б1ов йотта Суна.

Эцца элаца мах а Біна, б1ов-г1ала йотта т1елаьцна шына ма1асточо.

Шэшан Болхов д1аболалучу нама чохь дас шен к1анте аьлла:

— «Берзан 1уьргара берзан к1еза а ма долийла, аганара Элан к1ант а ма г1оттийла» аьлла кица ду Вайн. Х1ара элий Суна Дзіка Бевз. Г1ала йина воллушехь вайша вен хьожур ву эла, вайшимма хьегначу къина мах ца балархьама. Кху Элан дагахь шморг х1ун ду хаа, кхуьнан йо1ана т1ехьовза веза хьо, к1ант.

Воккхачу сцябаць к1ант дукха безамехь, Куц долуш Хазаі стаг Хіла. Дас ма-АЛЛАРА, аьтто ма-беллинехь Элан йо1ана т1ехьаьвзина к1ант. Йоь1ан ч1ог1а безам Баха к1анте, цуьнга ша ян рэзу-Хілары а хоуьйтуш.

Эла, х1ор денна сарахь а, 1уьйранна а, вог1ий хьожуш Хіла белхалоша шен г1ала-б1ов муха Юту. Дзік хан д1аяьлла Царан белхаш а Беш, г1ала еш лакха а йолуш.

Г1ала юттуш лахар т1о-т1улг хьала кхоьхьуш йолу б1арзнаш бечу балхахь шаръелла Хіла, шаьш лело дезарг хууш. Т1ера мохьт1улг схьаэцча, шаьш йовлий Юха Оцу некъа охьайоьлхуш Хіла б1арзанаш, лахахь гулбина т1улг болчу Мета. Цигахь шайн букъ т1е т1улг биллича, меллаша б1ов ечу лекхачу Мета, лам т1е хьалайолалуш Хіла уьш.

Г1ала юттуш лакха а яьлла, тхов т1етуьллу хан Гергіеў ма-кхеччинехь, къайлах еанчу Элан йо1а ма1асточун к1анте аьлла:

— Г1ала-б1ов йина ма веллинехь, шуьша вен Волл сан да.

— Ахьа і соьга хаийтарна хьуна баркалла боху аса. Хьо шек а ма хилалахь. Г1ала йина ма-еллинехь вайша додур ду. Ахьа цхьаьнгге а х1ума ма алалахь, — аьлла к1анта Элан йо1е.

Йо1 д1аяхча, шен ды Воўчай а Ваха, цуьнга дийцина к1анта, Элан йо1а къайлах аьлларг.

Т1аккха дас во1е аьлла:

— Тахана дуьйна б1евнан бохь Гома Бота Боло Бэза вайшим-ма. Шолг1ачу дийнать дуьйна г1алин бохь Гома Бота волавелла дай, к1анттий.

Цхьана дийнахь т1евеанчу Элана гіна г1алин бохь Гома буттуш Хілары.

— Б1овнан бохь Гома бутту аша, — аьлла Эло белхалошка.

-Шена хууш ца хиллачуха, лакхара охьа а воьссина га баьккхина хьажа а хьаьжна:

— Эх1, Дэра гам а ма белла кхуьнан бохь, х1ара нисба ц1ера чарх ца яйтахь ер ЯЦ, — аьлла, воккхачу стага.

Т1ерлойн Эло шен к1ант а, брэх а кечвина ма1астойн чарх ян вахийта.

І шиъ новкъа волуш воккхачу стага аьлла:

— Шуьша д1акхаьчча, ц1ахь бухахь х1окху сан к1ентан свербу ю Шуна. Цуьнга тхойша могуш-парг1ат Хілары а хаийта, са ма гатде а ала. Оха юттучу г1алин-б1аьвнан бохь гамбелла, Іза нисбеш йолу чарх ян ваийтина ала. Ц1ахь йолу къиг д1а а хеций, куьйра Тхо ц1а кхаччалц ц1ахь Дыта ала, Дзіка кхаба а кхобуш. Тхойша, Болхов чекх ма-Бэл, ц1а вог1ур вуйла а хаийта.

Д1авахана ма1астой ц1а а кхаьчна, церан ц1ахь йолу свербу ц1ахь а карийна, цуьнга Мардас Дзіна косці д1ааьлла Элан к1анта.

Х1усамнанас х1ара шы хьаша Дзіка т1еэцна, тоьхна кхарна уьстаг1 а бийна, шортта даа а, малая а Шун х1оттош. Цул т1аьхьа, Кхан чарх а елла, д1авохуьйтур ву шуьша аьлла охьавижийна. Шэга даийтинчу хабаран ойла ян яьлла свербу.

Бохь нисбеш цхьа а чарх а ма ЯЦ, я ц1ахь цхьа а къиг а, я куьйра а ма дац. Цхьа бохам Хіла хир бу царна. Яхана шен майрачун гергара нах а балийна, царах дага а яьлла, цаьрца Барт Біна цо шайн дай, к1анттий ц1а валлалц Элан к1ант д1а ца вахийта.

Элан к1ант самавалале, меллаша і вижина 1уьллучу х1усам чу а Баха, т1ебеттабелла Іза чехкка д1авихкина. 1уьранна са ма-хиллинехь сама а ваьккхина, Элан брэх ц1а вахийтина зудчо, эле х1ара Хабаров а дохьуьйтуш:

— Хьуна йолах г1ала юттуш Волл сан Мардан, Майра ахьа царна дог1у даьхни д1а а дэла, маьрша ц1а ваийтахь — хьан к1ант маьрша ц1а вог1ур ву, нагахь Санна ахьа Іза кхочуш ца дахь, хьуна хьайн к1ант кхин ГУР Вац, — аьлла.

Веана ц1а кхаьчначу лена цу зудчо Шена т1едилланарг, ма-Дарэн д1ааьлла элі.

Шэга і Хабаров кхаьчча, оьг1аз а Ваха, дарвелла ирх иккхина зла. Ама дадзены х1ума а ца Хіла висина.

Дас а, во1а а, г1алин бохь Ніс а Беш, г1ала йоьттина ялийтина. Эло кхин царна бохам бан а ца ваьхьна, царна биллина мах д1а а белла, ц1а вахийтина і шиъ.

Дай, к1анттий веана ц1а кхаьчча, бухарчу к1ентан зудчо д1а а хецна, Элан к1ант ц1а вахийтина.

Ма1астой Шэшан хьекъал Долчэ зудчуьнца парг1ат Баха хевшина.

ХЬЕКЪАЛ долу ВОККХА СТАГ А, КЪИЗА Эла А

Хьалхалерчу нама чохь цхьа эла Хіла нохчашна юккъехь вехаш, шен махка т1ехь бехаш нах а болуш. Цу Элан 1едал Хіла шен махка т1ехь вехаш къан а Велла, кхузткъа шо кхаьчначу стаге цхьацца Хала хеттарш а дой, царна нийса жоп ца Делчев, цо юуш йолу х1ума чохь йисар г1оли ю олий, вуьйш.

Цхьана к1ентан цхьа ды Хіла кхузткъа шара т1ехваьлла. Цу к1анта і шен ды, верная кхоьруш, Велла а аьлла, хьулвина кхобуш Хіла. І хаа а дэла, Эло кхайкхина Іза т1е а валийна, аьлла:

— Ас цхьа-шы Хаттар дийр ду хьоьга. Цунах ахь нийса жоп лахь, верах хьалхавер ву хьо, ца лахь вуьйр ву хьо.

Воккхачу стага цу Элана жоп луш аьлла:

— Справах Дзіка ду, сан Оцу хеттаршна жоп дала ницкъ кхачахь, х1инцачул т1аьхьа кхин воккха стаг ца вен дош дала деза ахь.

Эло, цо бохург т1е а лаьцна, босы цхьаъ болуш, мас цхьаъ йолуш цхьабосса шы борг1ал хьалха схьа а ялийна, Хаттар Дзіна:

— Х1окху шиннах йоккха муьлхариг ю?

Д1авоьллачу воккхачу стага, і шы борг1ал ара мохе а яьккхина, хьалха хьаьжк1аш а цесная, д1ах1оттийна. Цаьрга хьажа а хьаьжна, къонахчо элі аьлла:

— Х1ара йоккха ю, х1ара рэжыму ю.

Эло цуьнга хаьттина:

— Муха ХІІ хьуна цу шиннах йоккхахъерг а, жимахъерг а?

Воккхачу стага жоп дэла:

— Цу шына борг1алх йоккхахъерг, шегахь ницкъ Болу справы, Мохана дуьхьал а йирзина, х1оъ БАА х1оьттира, жимахъерг, шегахь ницкъ к1езиг хиларна, мохехьа букъ а берзийна, х1оъ БАА х1оьттира. Цу тидамах хиира Суна цу шиннах йоккхахъерг а, жимахъерг а.

Эло цуьнга аьлла:

— Цхьаъ ХІІ хъуна. Х1инца х1ара шолг1аниг хьуна хаахь верах хьалхаволу хьо.

Воттаница шарбина, Стомма юьхьиг а, юткъа юьхьиг а къаьстар йоцуш цхьа Хен хьалха д1а а х1оттийна, цуьнга Хаттар Дзіна:

— Х1окху Хена Стомма юьхьиг муьлхарг Хіла?

Д1авоьллачу воккхачу стага і Хен цхьана лекхачу басара чу-хаьхкина. Бухакхаьчча хьаьжначу цо аьлла:

— Х1ара юьхьиг Стомма Хіла, х1ара юьхьиг юткъа Хіла. Эло цуьнга Хаттар Дзіна:

— Муха ХІІ хьуна Іза?

— Дечиган 1едал ду, мел ахь цхьабосса шы юьхьиг нисйича а, охьанехь ша чухаьхкича, Стомма Хіла юьхьиг хьалха а йолуш, юткъа Хіла юьхьиг т1аьхьа а йолуш, соцуш.

Эла, цо дэла жоьпаш нийса Хілары а магийна, цул т1аьхьа цкъа а воккха стаг ца вуьйш сецна.

ТАЙМИН БИБОЛАТТИЙ, ТАРКХОЙН ШОВХАЛЛИЙ

Хьаша-так Дзіка т1еоьцуш ву бохуш, г1араваьлла Хіла Таймин Биболат. І хезна Таркхойн Шовхал Ваха Биболат Воўчай, і Зэн дагахь.

Ваха д1акхаьчча Іза.

— Ассалам 1алайкум, Таймин Биболат. Тховса ахьа чу ца витахь, буьйса яккха меттиг боцуш висина-кх са, — аьлла цо. Шена т1е тиша бедар юьйхина Хіла Шовхала, ша ца вовзийта.

Дзіка ду, шен тховса бахка безаш дукха хьеший бу, х1ара шы ц1а-м Лур ду хьуна аьлла, раг1у к1ел Віціна цо Шовхал.

Баьхкина схьакхаьчча хьеший. Церан къамел хезаш Хіла Шовхална.

Говраш яйна шайн, ца карайо цхьа шо нама а ю, х1инца уьш йоцуш ц1а Даха йиш а ЯЦ шайн аьлла хьешаша.

Цул т1аьхьа меллаша г1аьттина, Теркайисте д1а а Ваха, шен юрт а г1аттийна, сахилале Майратуьпа Таймин Биболат Воўчай веана хьешийн говраш а ялош Шовхал.

Шэн духар а дуьйхина, кечвелла Шовхал. Д1абаха арабевллачу хьешашна гіна говраш а, кечвелла лаьтта Шовхал а.

— Муха, мичахь карийна хьуна х1орш, — аьлла уьш цецбевлча, Шовхала аьлла:

— Шу оццул холчах1оьттина справы, юрт араяьккхира ас говраш Лахай.

Цул т1аьхьа і хьеший, Таймин Биболат шайца а волуш, хьошалг1а бигина ша Воўчай х1усаме Шовхала. Кхаа дийнахь-бусий хьошалла Дзіна цо.

Ша ц1а воьдуш, дагадеана Таймин Биболатана, цо шен ц1е а ма яьккхира, ша мичара вевза-тыя цунна аьлла. Хаьттича, ша дага ца вог1у хьуна, хьо Воўчай буьйса яккха веана, аьлла Шовхала.

Дег1е Лазар а деана, вала воьжна Таймин Биболат. Ша Леш цо аьлла, Таркхойн Шовхала шайна Дзіна хьошалла а, ша цуьнца х1оттийна Кеп а ла ца дэла, Леш ву са.

Цхьана шийлачу ц1евзинчу суьйренахь цхьа рэжыму стаг Эрна Араха чуваха ц1а доцуш вісім Хіла. Хьена-мілая ву ца хаьа бохуш, саьхьарчу Наха т1еоьцуш ца Хіла Іза. Рэжыму къонах ц1енна чот йоьхна висинчу хенахь цхьана воккхачу стага ша Воўчай чукхайкхина:

— Схьавола, цхьана буьйса йоккхур вай. Чохь Сой, і вай йо11ий бен стаг Вац, — аьлла.

Воккхачу сцябаць йо1 кхиъна яьлла йо1 хила Тарлеў. Ткъа Іза Суна г1иллакхехь а ма дац аьлла, г1айг1ане хьаьвзина к1ант. Цуьнан дагахь долчух шекваьллачу воккхачу стага, дуьхьло ца йойтуш, чу а вигина, йовхачу пеша хьалха охьа а хаийна:

— Ас хьо чу а Віціна, Цундэля ахьа сан йо1 йига еза, — аьлла. Цецваьлла, воьхна йоьхьанца к1ант, Ама Дагары ца хаийтина.

Ша хьалхе д1абоху хьоьга. Сан йоь1ан шы б1аьрг бац хьуна, сан йоь1ан шы куьг, багахь Мотт бац хьуна аьлла, т1етоьхна воккхачу стага.

— Х1умма а дац, — аьлла резахилла к1ант.

Цул т1аьхьа воккхачу стага схьакхайкхина шен йо1. Ч1епалгаш чохь Шун а дахьаш йо1 чоьхьа яьлча, цецваьлла, д1ахьаьжжинчохь висина к1ант, ша Левіна Хіл-кх кху стага аьлла дагадеана цунна.

Т1аккха хаьттина к1анта йо1е, цу хьан дас хьо-м дала тоьхна ю ма Бахар: шы б1аьрг бац, шы куьг дац, звадыяш Мотт бац.

— Сан шы куьг дац бохург, са Сайно г1уллакх доцучу ца г1ерта бохург дару хьуна, — аьлла, д1адолийна йо1а къамел. — Сан шы б1аьрг бац бохург, са Сайно балю боцучу ца хьоьжу бохург дару хьуна. — Мотт багахь бац бохург — Сайно г1уллакх доцург аса ца дуьй-цу бохург дару хьуна.

Ма хьекъал долуш ю х1ара йо1 аьлла, і т1аьхьа а х1оттийна, ц1авахана к1ант.

Таркхойн Шовхала Нохчийчуьра бу боху к1ентий ша Воўчай хьошалла кхайкхина Хіла. 1уьйранна уггаре дуьра кхача хьалха биллийтина цо хьешашна. Хьеший, яаеззачул х1ума а кхаьллина, д1абевлла. Делкъехь уггаре чаьмза ЮУРГУ хьалха йиллийтина, тохара Санна, хьешо юъчул х1ума а йиъна, д1абевлла уьш. Суьйранна уггаре чомехь пхьор хьалха диллина хьешашна. 1уьйранна а, спраў-къехь а Санна, к1еззиг х1ума а йиъна, уьш д1абевлча, Шовхала хаьттина:

— Ма тамашийна х1ума ду Шена гинарг. Дуьра а, чаьмза а, чомехь а хиларх, цхьатерра бен ца йиъна-кх аша.

Эвтархойн Ахьмада жоп дэла:

— Хьан шуьнехь чомаш хержа даьхкина дац Тхо. Няхай шуьнехь къонах а верстар Вац, нехай хьаьвди т1ехь дын а берстар бац.

МУХА Х1ОЬТТИНА ГАЛАНЧ1ОЖАРА 1АМ?

1амкъе олуша йолчу к1отарахь Хіла і 1ам. 1ам лаьтта справы олуша Хіла цунах 1амкъе.

Цу 1ома хі ч1ог1а ц1ена а, дарбане а, деза а лоруш Хіла. Цу 1амкъа 1аш болчу Няхаю цхьана оьзда йоцучу зудчо берийн боьха х1уманаш йиттина цу хийистехь.

Цул т1аьхьа і 1ам, сту а Хіла, болабелла Галанч1ожний, Ялхарний юккъе лаьтташ болчу ломах цхьа церг а йоккхуш, Галанч1ожа охьабеана. Цунах 1амбедеча олу. 1амбедеча бохург — 1ам бедда бохург ду.

Цхьана майдана йисте кхаьчна сту. Цу майданахь шайн-шайн ардаш охуш нах Хіла. Іза майдана хьалабаьлла, уггар хьалха цхьана доьзална гіна. Дас, нанассий і сту д1абожа, ваннаў сту г1елбелла аьлла. Шына Беро, няхай бу і боххушехь, дас схьа а лаьцна, д1абоьжна сту.

Стара ког баькх-баькханчара хі долуш Хіла. Цо кхозлаг1а га боккхуш, баша а бешна, 1ам Хіла цунах.

І сту д1абожа аьлла дай-наний, готий чу Дахно, шы бер д1а а кхуссуш.

Х1ета х1оьттина і 1ам, х1инца а болуш бу боху. Галанч1ожан 1ам ц1е тиллина Наха цунах.

Ялхара Оцу 1амкъе олучу к1отарахь х1инца а цхьа доккха арду боху, хьалха і 1ам лаьттина.

Къан а Велла, г1ора а эшна, доьзална балі вала воьлча, халкъалахь сецна даьлла ламаст кхочуш деш, цхьана тускар чу а виллина, говран ворданахь к1анта д1акхосса ваьхьна Хіла шен да. Генна, Адам т1е ца кхоччуча, д1аваьхьна цо Іза. Цхьана Берда йисте а ваьхьна, ша чукхуссуча даьлча, дас аьлла шен к1анте:

— Айхьа са чукхуссучу хенахь соьцане тускар ма кхоссалахь.

К1анта хаьттина Дега:

— І х1унда бохура ахьа?

— І тускар хьуна хьайна а оьшур ду, хьайн к1анта, х1инца ахьа са Санна, хьо д1акхуссучу хенахь.

Цо иштта хьехар дзічэюць, к1анта Дзік ойла а йина, шен ды юханехьа ц1а ваьхьна.

І шиъ ц1енна Гергіеў кхоччучу хенахь царна дуьхьал кхетта Оцу сцябаць к1ант. Цо, цец а ваьлла, шен Дега аьлла:

— Вай, ахьа юхавалош ма ву Вайн дада. Іза д1акхосса ваьхьна вацара хьан?

Дас жоп дэла к1антана:

— Соьга дадас элира: «І тускар д1а ма кхоссалахь соьцане, хьуна хьайна а оьшур ду хьуна Іза, хьайн к1анта хьо д1акхуссу хан т1екхаьчча». Цо Іза аьлча, ойла а йина, дош дац-кх аса лелорг аьлла, ойла Хіла, х1ара ц1авалош вог1у-кх са.

Т1аккха жимачу к1анта шен Дега аьлла:

— Хьо дада а эцна д1аваханчул т1аьхьа, сан а дезар ду-кх цкъа маццы а, сан дас шен дена диннаргдан, бохуш, ойла йоьхна, виссинера-кх са. Ма Дзіка ду-кх ахьа дада ц1а а валийна, сан са парг1атдаьккхина.

Цхьалхха цхьа к1ант вару къеначу дэн, ненаю. Дукхавезаш, 1алашвора Царан шайн к1ант.

К1ант кхиъна ваьлча, ломахь г1арабаьлла Дзіка динний, нуьйран г1ирссий, т1емалочун барзаккъий кечдира дас-нанассий шайн к1антана. Ама цунна цхьа бохам хиларна кхоьруш, ц1ера ара-м ца волуьйтура Царан Іза.

Цхьана дийнахь юьртара к1ентий кечбелира ламанца сакъера Баха. Цхьаъ бен воцчу к1антана а лиира цаьрца Ваха.

Дений, нанний т1евеъна, цо элира:

— Са а вахийтийша юьртарчу к1енташца дуьнене б1аьрг Тоха. Суна лаьара, кийра бахьош долу, шал шийла шовда малая. 1уьйранна Малх схьакхеташ, сарахь беттаса кхачлуш ган. Суна лаьара Махо техкош, дог1ано дашош, Малхііла дакъош ламанан басешкахь лаьтта къорза зезагаш ган, супу лаьара 1уйранна тхинах яжа арайолу Месяц буьхьиг ган, г1елашна сагатделла сіра сай г1ерг1аш ладог1а, 1аннаш, даккъаш декош, мацалла уг1учу БАРЗ ладог1а. Вахийтийша са к1енташца дуьнене б1аьрг Тоха.

— Х1ан-х1а, к1ант ма г1олахь. Пурба дац хьуна! — элира къеначу дас.

— Са къинт1ера ца елі хьуна, к1ант, хьо водах! — элира нанас.

Юртара к1ентий сакъера Бахар, цхьаъ бен воцу к1ант висира кхерчан а, ц1ийнан а гонах хьийза.

Цхьа хан яьлча, юьртара к1ентий кечбелира экханна талій Баха. Дений, нанний т1евеъна, к1анта элира:

— Са а вахийтийша к1енташца экханна талій. Суна лаьара ламанан Курчаў Лечачым ижонна мохаюьллуш ган, цуьнан ирачу м1араш юккъе нисделла дала са легашка кхаьчна, рэжыму олхазар детталуш ган, дог лоцуш Пха тоьхна, стиглахула биркъаш д1а-схьа яржош, і кура ЛЁЧА чудаийта, лечанан м1арех к1елхьарадаьлла, Сіна марш хааелла, стиглан сийначу 1аьрчешка рэжыму олхазар хьаладолуш ган. Суна лаьара иччархочух ларбалархьама генна д1акхарстийна сирла б1аьрг ойлане баьллачохь сецна, ламанан лекхчу Тарха т1ехь курэй аркъал цесная лаьттачу Курчаў хьехе * б1аьрг Тоха: Оцу семачу хьехана тебна улло Ваха, дег1 лардеш Пха тоьхна, маь1ах шотха доккхуш, Іза къахкийна, дуьнен чохь ішоў Сема х1ума дуйла цунна хаийта. Суна лаьара Масару ** къахкийна, эккхийна лаца, дуьнен чохь ішоў маса х1ума дуйла цунна хаийта. Бухбоцчу сийначу стиглара сирла седарчий Санна Долчэ цуьнан хазачу б1аьргаш чу хьаьжна, хьаьстина, Іза д1ахеца, къизчу ичархойл дукха дуьнен чохь къинхетамен нах Буйло цунна хаийта. Вахийтийша са к1енташца экханна талій.

— Ваха пурба дац хьуна, к1ант, ма г1олахь! — элира къеначу дас.

— Са къинт1ера ца елі-кх хьуна, к1ант, хьо водах! — злира нанас. Корта охьаоллийна д1авахара к1ант, ткъа цуьнан нийсархой талій Бахар. Дэн, ненаю пурба доцуш цхьаннахьа а ца воьдура к1ант.

Ц1еххьана ирча кхаъ Беар лаьмнашка: мостаг1 ву т1ег1ерташ аьлла, цуо буржалш дахьа ламанхошна Тоха, Леш Біна уьш бацо.

Юьртара к1ентий, къонахий кечбелира мостаг1ашна дуьхьалбовла. Аьртаниг ирйира, есаниг юьзира Царан. Шэн Шыра г1аг1 дег1е а дерзийна, тешаме герзаш юкъах а дихкина, к1ентан да а вахара мостаг1ашна дуьхьал, шен к1антана а ца хоуьйтуш, лата везачохь — лата а, вала везачохь — вала а.

Ішоў хьалха д1акхаьчна, мостаг1ашца т1аме х1иттина т1емалой карийра цунна. Къаьсттина ч1ог1а т1ом Беш вару цхьа цавевза т1емало. Юьхь т1еоьзна з1енийн цхар, т1едуьйхина болатан барзакъ. мостаг1ийн декъех саьлнаш х1иттош, ткъес Санна карах лепаш шаьлта. Цецваьлла висира воккха стаг да а, цуьнца Берш а.

— Міла ву і ч1ог1а т1ом Беш валу т1емало? — аьлла, хаьттира воккхачу стага дас.

— Іза хьан к1ант ву, дада! Хьан цхьаъ бен воцург! Дзіка к1ант кхиийна Хілер ахьа! Дала дукха вахаволда Іза! — элира т1емалоша.

Ама Хала дару i к1ант дукха вехар ву ала. Берриг шайн ницкъ гулбира мостаг1аша. Маса а цхьаъ Санна цхьаьний т1елетира уьш Оцу турпан к1антана. Вуьйжира к1ант. Велира турпан. Т1аккха т1етаь1ира ламанхой мостаг1ашна. Х1аллакбира Царан уьш. Бисинарш лаьхкира. Дукха декъий дисира Оцу т1еман Араха мостаг1ийн.

Г1оьмакхех, таррех бармэны а Дзіна, т1е Верта а цесная, ларвеш цу т1е а виллина, ваьхьира т1емалоша к1ант — турпан ваьхначу юьрта, Вінчы юьрта, Нана ехачу кет1а.

Болатан г1аг1 малхехь къегаш, кхачбеллачу Батт тера йолчу юьхьа т1ера сирла нур г1уьттуш.

— Х1ей вежарий! Собарделаш! — элира к1ентан дас. Севцира нах. Вистхилира к1ентан ды:

— Къонахий! Сан ницкъ кхочур бан, к1ентан нене х1ара ирча кхаъ д1ахаийта. Са кхоьру х1окху кхоо Нана а ерна. Вац Шуна юккъехь маттана, д1атийра къонахийн, т1емалойн тоба. Г1еххьа нама яьлча, нахах къаьстина, хьалхавелира башламанан бохь Санна къоьжа корта Болу воккха стаг.

— Схьаба Суна дечган пондар! Цуо дуьйцур ду нене говзачу-хазчу маттаца к1ант валарх. Лалур бу цуьнга і ирча кхаъ! — элира воккхачу стага. Схьабеара пондар. Делха доладелира пондаран мерзаш. Бека болабелира пондар. Шэн пондарца тобанна хьалхавелира воккха стаг. Араелира к1ант віна Нана. Цунна Гіра Вістой-хуьлуш стаг воцуш, г1айг1ано кортош охьаохкийна лаьттачу т1емалойн тоба, хезира бекаш, боьлхуш пондар. Бармахь цавевзачу т1емалочун дакъа.

Буьйсанна декачу олхазаран эшарх тарлуш, шийлачу шовданан дэкара буьйлуш, набарна бер дижо нанас олучу АГАНА иллех тарлуш бекар пондар. Пондаро дуьйцура нанас шен цхьаъ бен воцу к1ант мел везаш кхиийна, дуьйцура ненаю сийлахьчу боккхачу безамах. Ц1еххьана пондаран мерзаша ламанан лечанан г1ерг1ар хазийра, лоьман ц1ийзар, берзан уг1ар хазийра. Цуо дуьйцура к1ант-т1емало мел Майра, доьнал долуш кхиънера. Т1аьххьара а, т1еман герзаш вовшахдетталуш Санна, къора бийкира пондар. Хеталора, болатан тарраш турсех детталуш Санна, мостаг1ий боьхна, маьхьарий хьоькхуш Санна, т1еман марсаллехь майрачу к1антана т1ера барзакъ болатан г1овг1анца декаш Санна. Цо дуьйцура к1ант-турпан мостаг1ех мел Майра Летта, цо уьш муха х1аллакбина. Т1аьххьара цхьа сирла ц1ена аьзнаш г1евттира пондаран мерзех. Уьш дэкара маьлхан з1аьнарех тарделла. Хетара, Царан дуьйцу Даймехкан хазаллех, ирсечу дахарх, Даймехкан сийлаллех, і сий кхуллуш, лардеш болчех лаьцна. Даймехкан дуьхьа баьхначех, Даймехкан дуьхьа беллачех цкъа а церан лийриг цахиларх.

Боьлхура пондар, тийжара пондар.

Ладоьг1ура к1ант Вінчы нанас. Гуора цунна бармахь дакъа. Вистхуьлуш цхьа а воцуш, кортош охьаохкийна лаьттара т1емалой. Кхийтира Нана. Бармахь 1уьллург кхуьнан к1ант вару, кхуьнан цхьаъ бен воцург. Дуьххьара араваьллера Іза ненера пурба доцуш. Іза Майра леттера мостаг1ех. Дуккха а х1аллакбинера цуо уьш. Раварыста ша а. Раварыста даима Ваха! Иштта дуьйцура пондаро. Г1айг1ане йирзина цуьнан йиш.

Боьлхура пондар. Тийжара пондар.

Довха б1аьрхиш хьевдира ненаю б1аьргех.

Къора узарш деш бекачу пондарна т1етевжира к1ентан Нана.

Боьлхура пондар, йоьлхура Нана.

Маццы цкъа Нана т1ера д1аайелча, цецах Санна 1уьргаш девллера пондаран уьн т1е. Ненаю довхачу б1аьрхиша дагийнера Іза. Кхин а ч1ог1а г1арабаьлла бекар пондар. Генна лаьмнашкахула д1аоьхура цуьнан аз. Цуо х1инца дуьйцура ненаю кийрарчу йоккхачу г1айг1анах, къахьонах, балех.

Боьлхура пондар, тийжара пондар.

Дег1 нисдеш, айаелира к1ант віна Нана. Цуо Дог мохь туьйхира:

— Са къинт1ера елі хьуна, сан к1ант!

— Тхо къинт1ера девли хьуна, Тхань турпан! — йийкира къонахийн тоба.

— Тхо къинт1ера девли хьуна, Тхань турпан! — геннара схьахазийра гонахарчу Курчаў лаьмнаша, 1аннаша, хиша, шовданаша. Боьлхура пондар, тийжара пондар.

— Аса декъалво хьо, сан к1ант! — мохь туьйхира нанас.

— Оха декъалво хьо, Тхань турпан! — йийкира къонахийн тоба.

— Оха декъалво хьо, Тхань турпан! — геннара схьахазийра гонахарчу Курчаў лаьмнаша, 1аннаша, хиша, шовданаша.

Боьлхура пондар, тийжара пондар.

Оьгура ненаю б1аьргех довха б1аьрхиш. сийлахь латте а дашош.

*, ** Ламан акха гезарийн тайпанаш.

Шотойн Аьстамар бохуш Дзіка к1ант Хіла. Наха, доьналла долуш Майра ву, олуша Хіла цунах. Дукха ч1ог1а оьзда, г1иллакхе Хіла Іза.

Хьалха заманчохь жимачу зудчо дуьхьала вог1уш къонах стаг хилча, шен Карар бер кхечуьнга д1алуш Хiла я охьа а дуьллий, д1анехьо йолуш Хіла.

Шотойн Аьстамарана дуьхьал йог1уш нисъелла бер а карах цхьа рэжыму свербу. Кхунах шен б1аьрг кхетча, шен керара к1ант охьа а виллина, д1анехьа яьлла Іза. Т1евеанчу Аьстамара, х1ара божа-бер дуй а хаьттина, юххе топ а, шортта ахча а диллана, д1авахана.

БАКЪ Болу ДОТТАГ1ИЙ

Дехаш Хіла наний, к1анттий. І к1ант т1ехь луралла долуш Хіла. Цхьана буьйсанна, лечкъина шен Нана муха ю хьажа веанчу кхунна Хабаров деана: сихонца ц1ера вала, хьуна ч1ир екха бог1уш нах бу аьлла.

Сихонца д1аваха дагахь х1ара воллуш кхин Хабаров кхаьчна: хьан езаш йолу йо1 кхечанхьа д1алуш ю, д1айига валы боху аьлла. Справах х1инца ша х1ун дийр дару-техьа аьлла х1ара 1аш волуш, кхуьнга кхечо, тховса хьан ца Торэ доттаг1ой бу бог1уш, шаьш т1еэца аьлла косці схьатоьхна.

Х1ара иштта шадерг цхьанин т1е а г1оьртина, воьхна 1аш волуш Нанна тосабелла кхуьнан сингаттам. Цунах ца лачкъийна к1ацта х1умма а: деллахь, Нана, иштта Хабаров хезна Шена, ша х1ун дэ аьлла?

— Ч1ир екха бог1у Болу Наха, справы 1ожалла Хіла яьллехь, шайн ч1ир оьцур ю хьуна. Хьан йо1 хьо Шена везахь, соцур ю хьуна. Доттаг1ий т1еэца ахь, уьш карор бу хьуна.

Резахилла к1ант, доттаг1ий т1еэцна цо. Х1орш сакъоьруш 1аш болуш, к1ант сингаттаме Хілары Тоса а дэла, хаьттина Царан:

Шаьш дахкар ца тав-тыя хьуна я кхин сингаттам бу-техьа хьан дагчохь? — аьлла.

К1анта дийцина т1аккха. Шэн Нана муха 1аш ю хьажа веанера ша, Хабаров деара Суна сихонца ц1ера вала аьлла, д1аваха кечлуш са воллуш, кхин Хабаров деара Суна: еза йо1 маре д1алуш ю, д1айига валы аьлла. Т1аккха Айса х1ун дэр ца хууш са воллуш, кхечо элира: иштта аша Хабаров даийтина шаьш т1еэца аьлла. Цуьнан ойла еш 1ара ша, — аьлла дийцина к1анта.

Шайна моттара, хьан дагахь берг кхин сингаттам бу. Хьо вен вог1уш Хіла хьан мостаг1 вийна, хьуна езаш йолу йо1 дехьа Керт хьуна йоссийна, хьо Воўчай даьхкина к1ентий ду-кха Тхо. Тхо муха к1ентий Хэта хьуна аьлла.

Т1аккха кхетта к1ант ша динарг нийса хиларх. Нанас аьлларг дзічэюць, ша юьхь к1айча х1уттург хиларх а кхетта Іза.

Вехаш Хіла цхьа шы доттаг1. Цхьаъ ч1ог1а вехаш Хіла боху, Важа къен Хіла. Къен 1аш волчунна ч1ог1а езаелла бехаш 1аш болчу Няхаю йо1. Ткъа Оцу к1ентан Нанна а цо і бен Ялонен лууш ца Хіла.

Вехаш 1ачу доттаг1чо ша Болу шен бахам д1абелла шен доттаг1чунна. Ткъа цунах ч1ог1а кхаъ Хіла, і йо1 ялийна, Ваха хиъна къен 1аш Хіла доттаг1.

Цхьана дийнахь газу дуккха хан яьлча, ша ца вовзийтуш, ша саг1а доьхург ву аьлла, кет1а веана бахам д1абелларг. Іза, х1ум-ма ца луш, д1авахийтина. Ч1ог1а і новкъадаьлла, ойлане ваьлла х1ара д1авоьдуш, цхьана базар кхаьчна. Кхунна т1евеана, цхьана воккхачу стага дехар Дзіна, ша схьаваллалц х1ара галі лардахьара аьлла. Нагахь ша делкъале схьа ца ваг1ахь, хьайна дуьтур ахьа Іза аьлла, д1авахна і воккха стаг. Шы-КХО дэ даьлча а, і схьа ца веача, чухьаьжча, кхунна гіна галі дуьззина ахча.

І ахча схьа а эцна, д1аваханчу КХО Керт а эцна, ша хьалха ма-Хілары Ваха хиъна. Дзік х1ара Ваха охьахиинчу хенахь кхуьнан кет1а еана цхьа йоккха стаг. Ша хьайна чохь г1уллакх дадзены яийтахьара аьлла цо. Шэн Нана хир ю хьо Тахана дуьйна д1а аьлла к1анта. Дукха хан ялале, Оцу цуьнан Нана ю бохучо йо1 хьахийна кхунна, резахилла КХО і ялийна.

Дагадеана доттаг1чунна, хьаха веза ша шен доттаг1 ву бохург шен ловзарга кхайкхина, бехкбаккха аьлла. Х1окхуо шен Нана яхийтина цуьнга кхайкха.

Шэн свербу ц1аялийнчохь, Дзіка самукъадаьлла х1орш 1ача хенахь, къамел долийра боху к1анта:

— Цхьа доттаг1 вару сан, хьал Долчэ Няхаю йо1 ца йоуьйту Шэга ша къен ву аьлла, цо соьга аьлча, цхьа х1ума ца кхоош, цунна са долара ваьлла Керт-каў д1аделла аравелира са, — аьлла і воллушехь, къамел долийра боху вукхо: ша дийца Мегара Дарый цхьа х1ума? Цхьана диннахь хьо са Воўчай кет1а веара, ас хьо х1умма ца луш д1а а вахийтира. Цул т1аьхьа базарахь цхьа воккха стаг веарий хьуна т1е, галі ахча дитина вахарий Іза д1а? Ас ваийтина сан ды вару хьуна Іза. Хьо Ваха охьахиъначу хенахь цхьа свербу еарий хьо воўчы хьайна чохь г1уллакх Дайце д1аэца аьлла? І сан Нана яра хьуна, ас яийтина, ахь цунах хьайн Нана йийр юй хууш. Оцу Вайн нанас Заха хьахийна свербу ялийний ахь? І аса хьоьга яийтина Сайно йиша ю хьуна. Сайно йишин ловзаргахь 1аш валу са муха к1ант Хэта хьуна? — аьлла чекхдаьккхира боху цо.

Эццахь тая а таямніца, гергарло кхин а ч1аг1делла, Ваха хиъна і шиъ.

Цхьа стаг Хіла дуккха а къинош т1е а хьерчийна, холча а х1оьттина, 1аш. Цхьана воккхачу стагана т1евахана боху Іза.

Воккхачу стага аьлла:

— Х1ара шаьпталан лаг * ду хьуна. Цхьана Эрна ара д1а а г1ой, цигахь хьайна ц1ено а дай, і шаьпталан лаг цигахь д1аде. Хьуо вала а волуш цхьа а стаг т1ех ма валийталахь ЮУРГУ ца луш. Хьан къинош т1ера девлча, і шаьптал т1еер ю хьуна.

Воккхачу стага ма-АЛЛАРА д1а а Ваха, шапталан лаг д1а а дийна, юучух ца кхоьтуьйтуш цхьа а т1ех а ца волуьйтуш, 1аш Хіла къинош хьерчийна стаг.

Цхьана дийнахь, говр хаьхкина вог1уш Хіла цхьа Берея. Іза саца а віна, цуьнга чу а волий х1ума а яий г1уо аьлла стага. Т1аккха вукхо, х1ара д1а а теттина, ша сиха ву, аьлла, говр д1ахаьхкина.

Оьг1азваханчу стага т1аьхьа топ кхоьссина вийна Берея. І ве а вийна, кхин цхьа къа хьарчий-кх ша бохуш холчу Ваха лаьттачу кхунна гіна доккха хьаладаьлла шапталан Дыці.

Ч1ог1а цецваьлла Іза:

— Х1окху массийтта шарах гучу ца даьлла долу Дыці, кхин цхьа къа хьарчийча, т1е х1унда падзелі-техьа, — аьлла.

Юха а хьалхалерачу воккхачу стагана т1евахана х1ара. Шена хилларг д1а а дийцина. Т1аккха воккхачу стага аьлла:

— Ахь вийна валу Берея дезаш Долчэ йо1аний, к1антаний юккъе Мотт Болла, Іза цуьнга ца яхийта араваьлла Хіла. Іза ахь нийса вийна. Безамна юккъе Мотт боллар ч1ог1а къилахь ду. Ахьа хьайх мел Хіла къа т1ерадаьккхина.

* Кхузахь — туьркан лаг.

Ч1ИНХОЧОЙ, Ч1ЕНТИЧОЙ ДОЗА КЪАСТОР

Ч1инхой, ч1ентий Хіла боху, доза къастош. 1уьйранна вада везаш Хіла і шиъ. Цхьана дийнахь ведда ДУА лаьцна меттиг царна юьсуш Хіла.

Сиха водуш валу ч1ентий 1уьйранна хьалххехь араваьлла Хіла вада. Хьачарошца а доза лоцуш, шикъарошца а, зумсошца а доза лоцуш Ч1инха охьакхаьчна боху Іза.

Х1етталц вижина а 1иллина ч1инхо, сама а ваьлла, мац, а Велла Хіла. Юххерачу Дыці т1ехь суьйлин ч1аг1а * гіна боху цунна.

— Хьажахьа, — элира боху ч1инхочо, — селхана чу-чу бохуш, кхокха а Хіла, Тахана ч1а-ч1а а аьлла, са 1ехо дог Хіл-кх кхуьнан.

Топ тоьхна і ч1аг1арг е а йийна, юуш 1аш Хіла боху і, ятта а еттина.

Т1аккха цунна вог1уш ч1енти гіна, берриг лам чу а лаьцна. Іза ла а ца дэла, ч1инхочо, ч1ентина топ а тоьхна, і вийна боху.

Ша охьавужуш ч1ентичо коьртара куй схьа а баьккхина, куй кхоьссина боху, меттиг схьалаца, ша Леш воллушехь.

Цундэля ч1инхой дакъа доцуш бисина боху, к1еззиг бен.

МЕХКАН КХЕЛАН САЦАМ

. Генна хьалха д1аяханчу заманахь уггаре а лекхачу лаьмнаш т1ехь, Малхйистахь, Шарах цкъа гуллуш Хіла Нохчийчохь мел валу къонаха-т1емало. Вехаш-1аш мел генах хилча а, Малх кхетале йиллинчу Мэтэ кхача везаш Хіла х1ора а. Ткъа Малх схьакхеттачул т1аьхьа т1аьххьара веанчун корта боккхуш Хіла.

Іза хууш вуно маса шен дын лоьллуш вог1уш Хіла цхьаъ. Ама ламанан буххе Іза схьанислуш, маьлхан хьалхара з1аьнарша серлабоккхуш гіна цунна ламанан бухь а, нах гуллуш йолу Майда а.

«Са т1аьхьависина ваьлла! Х1инца аса Дзіна болар лаг1 ца дахь за тып са воьхна эр ду Суна», — аьлла, дагадеанчу къоначу к1анта схьадаьккхина к1айн йовлакх хьаькхна юьхь т1ера хьацар а дакъийна, Шена т1ера бедар а нисйина, х1умма а ша шен сін дуьхьа вог1уш воцуш Санна, меллаша ламанан буьхь т1е а ваьлла, нахабнік т1евахана.

— Хьо т1аьхьависина, рэжыму къонаха! Дайн 1едал кхочушдеш, хьан корта баккха Бэза Тхань. Вала кечло! — аьлла тхьамданаша цуьнга.

Вістой ца Хіла к1ант. Дег1е зуз доуьйтуш долу і дешнаш схьа-хезча а, Воха ца воьхна. Дуьненах сирла б1аьрг тоьхна, нахабнік ца хоуьйтуш ц1еначу х1аваах кийра бузош доккха са а даьккхина, 1ожалла т1еэца кечвелла к1ант.

Тхьамданаша хаьттина цуьнга:

— Рэжыму къонаха, дийцахь, муьлхачу бахьаненна хьевелира хьо?

К1анта баккхийчу нахах бехк лаьцна, корта охьабахийтина.

— Дийца! — аьлла т1едожийна цунна тхьамданаша. К1анта эххара дийцина бахьана:

— Сийсара свербу ялийнера аса, Цундэля шен хенахь новкъа валар ца Хіла хьевелла са.

— Дадзены х1ума дац, дайнаў 1едал кхочуш Дазаі ца довлу Тхо, — аьлла тхьамданаша.

Ама кхэл кхочуш ян нах кхиале, хаам кхаьчна: «Ма-Валі вог1уш кхин цхьа Берея ву», — аьлла.

Собар Дзіна рызыкант і стаг схьакхаччалца. Ша майдана т1е хьала-воллушехь. берагчы мохь тоьхна:

— І к1ант д1ахеца, са ву т1аьххьарниг.

Т1евеанчуьнга а хаьттина тхьамданаша, кхэл кхочушъяле хьалха, т1аьхьависаран баьхьана.

— Сийсара т1ехьийза йо1 маре яханера сан, — аьлла боху Оцу к1анта. — Іза яхана валу к1ант Тахана шен хеннахь кхуза ца Варна кхоьруш, са Хілалем схьа а веана, лам буххехь коьллашна юккъехь лечкъина 1аш вару са. Са кхийринарг хила а Хілі: і к1ант, Шуна ма-Хаара, дукха хан йоццуш бен схьа ца кхечи. Ткъа са кийча ву вала. Кхочушде дайнаў 1едал.

Цецбаьхна Оцу хаамо тхьамданаш. Дийцаре дадзены охьахевшина уьш і г1уллакх. 1уьйрана охьахевшина делкъанга бевлла тхьамданаш, делкъана охьахевшина суьйренга бевлла уьш, сацам ца хуьлуш. Эххара а шайн кхэл кхайкхийна Царан:

— І Тайп яхь йолу, догц1ена к1ентий вайна юккъехь кхиарна, Вайн дайнаў 1едал, б1ешерашкахь къонахийн-т1емалойн нізам ч1аг1деш Хіла долу, кхин лелон ца оьшу аьлла Хэта тхуна. Х1инца дуьйна д1а цхьанна а мостаг1чух, унах, баланах кхера ца оьшу вай.

Исмайлин Дуда Хілер шен бежнаш дажош рэжыму волуш. Цунна новкъа йог1уш цхьа рэжыму свербу гіна. І свербу Хіла йоьлхуш. Дуьхьалваьлла Дудас хаьттинера:

— Хьо х1унда йоьлху, х1ун Хіла хьуна?

Ша ца йитича, жимчу зудчо аьллера: ша маре яхана дэн ц1а еача, шайн дас АМТ Лур бу, аьллера Шена, і дестечо балю а ца балийтина, марзошна т1еяха юьхь йоцуш, йоьлху ша.

Дудас хаьттина: «Бос муьлха бу а, Эса ду-дац, аьллерий ахь?»

Ца дийцинера ша аьлла зудчо.

Т1аккха Дудас схьа а лаьцна, шайн бежнаш юккъера АМТ д1абигийтинера цуьнга.

— Эса а ду хьуна кхуьнан і д1адига йог1ур ю хьо, — аьлла цо. Оцу марзошна хиънера і цо динарг.

Исмайлин Дуда Хілер шен некъа воьдуш. Дуьхьалкхетта цунна рэжыму свербу, керахь бер а долуш. І Шена дуьхьалвог1у гича, Нана і бер охьа а диллина, юьстах яьлла.

Чехкка т1екхиинчу Дудас, і к1ант вуйла Шена ма-хиънехь, цунна юххе Шена юкъара схьа а яьккхина, тапча охьайиллина.

Цу к1антана свербу ялийча, круці а, герз а, кхин долу совг1ат а дахьаш, воккха хиллачу Дудзіна т1ееанера Оцу к1ентан свербу.

ОБАРГ ЗЕЛАМХИЙ, ЧЕРМОЕВ ТАПИЙ

Мільянер Хіла валу Чермоев Тапа Хіла боху цхьана йо1ана т1ехьийзаш. Цхьана юьрта ловзарга яхана 1аш і йо1 Хіла, шен б1оца веана кхаьчча цига Тапа а. Нахабніка а хууш Хіла боху Оцу йо1ана і т1ехьийзаш Хілары а, цо цунна хан йиллнна Хілары а. Ч1ог1а вазвина т1еэцна Тапа шен б1оца.

Ловзар доладелла д1адоьдуш, Оцу йо1ана хаавелла шен везар кхечуьнга сакъоьруш 1аш Хілары. Ч1ог1а халахетта, ша стиглахь ю я лаьттахь ю ца хууш, йоьхна боху і йо1, і Шена хиъча.

Хелхавала юкъаваьлла боху Тапа. Дерриг а халкъ хьалаг1аьттина. Вукху йо1аца хелха а ваьлла, охьахиъна Тапа. Іза хелхаволуш, хан а йиллина йолчу х1окху йо1ана когаш хьалха герз кхоьссина цуьнан накъосташа.

Цу хенахь цига, т1ехьаьжна беркъа а волуш, цхьа Берея кхаьчна Хіла боху.

Хелхаваккха юкъаваьккхина Іза. Х1окху йо1а Хабаров кхетийтина цунах, иштта х1окху дуьненан х1ума кхоор дацара ша хьуна, ша хелха а яккхахьара ахьа, хьайгахь герзах х1ума елахь. Тапина т1екхаьчча, Іза а кхоссахьара ахь аьлла. Х1окху йоь1аца хелхаваьлла і Берея. КХО ма-АЛЛАРА, Тапина т1екхаьчча, хьалха лаьттах тапча йиттина КХО цунна, т1е латташ а детташ.

Буьрса хьалаиккхира боху Чермоев Тапа. Ловзар ДАП-аьлла сецна боху.

— Цхьана лаьмнашкара охьавеана цхьа суьйле хир ву хьо, ас хоуьйтур ду хьуна, — аьлла, Вістой а хуьлуш, меттиг йиллина боху цо кхуьнца, лата дагахь:

— Хьо стаг велахь, иштта Оцу Мэтэ валы, — аьлла.

— Вайшиннах суьйле мілая ву цкъа къастор ду вайшимма, — аьлла вукхо, — Наха вуьйцуш валу харачойн Зеламха ша ву-кх хьуна, Шена т1ехула долу Верта даржош д1а а дахийтина.

Верта охьакхоьссича, нахабнік гіна боху цуьнан дег1аца долу герз.

— Хьо стаг велахь, айхьа йиллинчу Мэтэ д1авог1ур хьо, — аьлла, шен Дзіна т1е а хиъна, иккхина ваьлла Ваха боху харачойн обарг Зеламха.

Цхьана юьртахь ехаш йолчу цхьана йо1ана т1ехьийзаш цу юьртара бехачу Няхаю цхьа к1ант Хіла. Ткъа х1ара йо1 г1ийлачу дэн-ненаю Хіла. Ша вехаш Хілары тэра, йо1ана даккхий хабарш дуьйцуш Хіла к1анта.

Цхьана дийнахь юртах доккха ловзар Хіла, цу ловзаргахь йоь1ан т1ехьийзаш Воўчай к1анта кхунна уллехь 1ачу йо1е сакъера аьлла Хабаров даитина. Ша лаьттахь ю, стиглахь ю ца хууш 1аш Хіла йо1, шен нийсархошна хьалха юьхь1аьржа а х1оьттина.

Иштта х1ара холчахь 1ача хенахь, дихьа сонехь 1аш Воўчай цхьана къонахчо т1е Хабаров даийтина кхунна. Іза Хіла цхьа беркъа х1ума т1ейоьхна, деха 1аьржа Верта а доьхна. Самукъадаьлла йо1ан.

Ша халхаволуш ца Хіла і къонах, справах кхечаьрга йоккхуьйтуш Хіла. Йо1 хелха моссаза йолу, тапча кхуссуш Хіла къонахчо. Иштта яьлла Дзік хан. Ша куралла йиначу йо1ана оцул сий дадзены ваьхьнарг мілая ву хаа лиинчу вехачу к1анта аьлла:

— Ма кхисса і тапчанаш, кхин і кхоьссинчуьнан соьца г1уллакх хир ду, кхузахь бераш а ду.

Т1аккха а йо1 хелхайолуш къонахчо тапча къоьссина. Хьалаиккхина чухьаьдда вехаш валу к1ант. Г1овг1анаш ца езаш Воўчай къонахчо аьлла:

— Х1инца кхуза 1едалах стаг кхача мега, Цундэля са д1а ца вахча ца валу, хьоьца шморг вайша къастор ду нах боццучохь, ГУР ву вайша!

Т1аккха йо1анна т1е а Ваха. аьлла цо:

— Са Юха вог1ур ву хьуна, маре ма г1олахь, са Зеламха ву хьуна Харачуьра.

Зза дешнаш а аьлла, говра т1е а хиина, д1авахана къонах. Ехха лаьттина йо1, 1адийча Санна. Ткъа Зеламха боху ц1е ма-хеззина, босы хийцабелла вехачу к1ентан.

Дукха хан яьлла цул т1ехьа. Б1е сов шо а кхаьчна цу йоь1ан, кхин маре ца йоьдуш. Ша маре ца яхарх иштта дуьйцу Бахар цу йо1а: оццул юхь1аьржа х1оьттина, ша дог доьхна 1ача минотехь, цо шен к1айн йина юьхь, цо шен Дзіна сий Дзіц ца луш, Іза вог1а ларвеш 1ийна ша. Оццул шераш д1аэхарх, Іза вог1ар Вац аьлла дага ца деана Шена.

Г1араяьлла Хазаі йо1 Хіла цхьана юьртахь ехаш. Хьал Долчэ доьзалехь кхиъна Хіла Іза. І йо1 езаш Хіла къечу дэн-ненаю к1ант. Къелла ца хьехош, цу к1анте маре яха сацам Біна Хіла йо1а.

Хан хене яьлча, йоь1ан дена-Нанна хиъна шайн йоь1ан Дагары. «Цу къечу писе йоьдахь, дуьне дуьсуьйтур охашимма Хьох», — ч1аг1о еш аьлла дас-нанас. Шаьш Санна хьал Долчэ к1анте шайн йо1 маре Яла сацам Біна цаьршимма. І тосаделлачу йо1а Хабаров кхетадайтина т1ехьийзачу к1анте. Ницкъ ца кхаьчна к1ентан еза йо1 къайлах д1айига. Ша оццул Атта хетар хиъна к1антана масех дэ даьлча.

Кхан сарахь марзахой нус д1айига бог1у боху Хабаров кхаьчначу 1уьйранна, хица юьхь юьлуш Хіла йо1, шен б1аьрхиш лачкъо а лууш. Оццу миноташкахь шен п1елгах йоллу дашо ч1уг бага а цесная, юьхь т1е хі тоьхна цо. Шозза-кхузза, юьхьах хі тоьхначу хенахь багара дашо ч1уг легэшка а иккхина, са а ца даккхалуш, ша йолччохь ц1енкъа охьайоьжна Іза.

Кхин Іза Мета Яне а ца еача, орца даьккхина нанас. Ио1 елла Хілары ч1аг1дина баьхкинчара. Тезет х1оттийна, цу дийнан делкъал т1аьхьа йо1 кешнашка а яьхьна, д1айоьллина.

І йо1 езаш хиллачу к1ентан ц1енош, каў-Керт юьртан йистехь Хіла, корах арахьаьжча кешнаш а Гуш. Дзіка Толі ж1аьла (эр) Хіла к1ентан, з1енаца ч1ог1а дихкина а долуш. Йо1 д1айоьллинчу суьйранна дуьйна, ца соцуш, леташ Хіла ж1аьла. Шы дэ а даьлла, хьалха Санна ж1аьла летачуьра а ца соцуш я юучух бат ца тухуш, б1аьргех хиш а ледаш.

— Ванах, х1окхо дадзены мукъана х1ун да-тыя? Х1инццалца ца лелийнарг ду-кх х1окхо лелориг, — аьлла, г1айг1ане хиллачу к1анта ж1аьла д1ахецна буса. Д1а махийццинехь, кешнаш долчухьа д1адедда ж1аьла. Боккъал цецваьлла ж1аьлин ды, Іза кешнийн Керт йолчухьа дедча. Карах герз а доцуш, ж1аьлина т1аьхьа Ваха к1ант. Д1айоьллннчу йоь1ан Коша хорт т1е а даьлла, уг1уш, лац-та ахка доьлла ж1аьла. Шекваьллачу к1анта ведда Ваха ц1ера бел а, Ламі а беана, даьстина каш. Т1аьххьара лахьта даьстича, доккха са доккхуш хезна кхунна. Х1ара кошара хьала а ваьлла, ла-дег1а х1оьттина.

— Х1ей, хиъна 1ийриг, хьо мілая ву? — Халла хезаш аьлла кошахь йоллучо.

— Са-м цхьаъ хир вару, хьо мілая ю? Са ду хьо, ц1ий ду хьо? — кхайкхина к1ант.

Йо1а шен ц1е яьккхина. К1анта аьлла:

— Хьо муха хуьлу Іза, ахь ц1е йоху йо1 д1айоьллина шы дэ а хилча?

Хилларг ма-Дарэн дийца а дийцина, к1ант тешийна цо. Ц1ера Шена т1еюха бедарш яр а т1едиллина.

Цо ма-бохху, ц1а а Ваха, йо1ана т1еюха бедарш еана, йо1 цу кошара хьала а яьккхина, юьрта веана к1ант, ур-атталла дош а ца олуша.

— Хьалха са хьайн дола яккхийта, — аьлла йо1а, — т1аккха йог1ур ю са дена-Нанна дуьхьал.

— І г1иллакхе доцуш х1ума ду. Х1инца Суна т1аьхьа а х1оттий, хеттарш ца деш, йолол, — д1аволавелла к1ант.

Некъехьа долу кор диллина Хіла к1еззиг озийчахьана долуш. Меллаша йо1 цу корехула чу а ялийтина, т1аьххье чуваьлла к1ант. Кадаме баьхкина зударий хьалхарчу ц1а чохь Хіла бийшина. Хан яьлла хан хиларна, йоь1ан ды-Нана Долчэ х1усаман не1 ца хьаеш, 1еш Хіла і шиъ. Тийжаш Хіла йоь1ан Нана. Жимма 1ийча, ма тийжахьа, х1ай свербу, йо1арий-м Неха а Бэл, — бохуш дов дадзены х1оьттина йоь1ан да.

Меллаша не1 а херъеш, буьйса декъала еш, чуваьлла к1ант, йо1 ша йолччохь а юьтуш. Так-Нана къаьрззина хьаьжна.

— Шуьша Доха оьшуш дадзены. Са Хазаі кхаъ бохьуш веъна, — аьлла к1анта.

— Тхойшинна хила Хазаі кхаъ дуьнен чохь бан а бац. Чехкка кехвала! — т1ечевхина ды-Нана.

— Са-м буьйса яккха веана Вац. Г1иллакх-оьздангалла ларйина ас, Тахана а цунах хервала ойла ЯЦ сан.

— Схьачуйола х1инца, — йоь1ан ц1е а йоккхуш, не1 херъеш вистхилла Іза.

Товш т1едуьйхина духар а долуш, ела а къежаш, дена-Нанна хьалха х1оьттина «елларг». Нана кхетамаха яьлла. Мета еача:

— Х1ара бахам хьуна белі охашимма, къинт1ера а даьлла, эхь-бехк дала лоьрийла, к1ант, х1ара йо1 хьуна елі охашимма, — хазийна дас-нанас.

Къахкийча воьлхуш, хьаьстича воьлуш товш Вац къонах. Суна х1умма ца оьшу шуьгара. Шун йо1 юьгур ЯЦ ас. Хьанал къоьлла тоьлаш Хэта Суна, хьарамчу хьолал, — аьлла, йо1 ца ялош, ц1а веана к1ант.

Цу дас-нанас шаьшиъ даллалц некъ ца хадийна боху Оцу к1ентан. Кхечуьнга маре ца йоьдуш, къанъелла боху і йо1 а.

Миклай Заманало хьалха нохчийн цхьа 1адат Хіла. Юьртахь, тоьлла за тып лоруш Болу къонахий хьа а гулбой, Шун хьовзош Хіла. Нохчийн тапча юла а Юлій, шуьна юккъе д1а а къовлий, логах т1ийриг а йоьхкий, Шун хьовзош Хіла, гонаха къонахий охьа а ховший. Т1ийриг, Оза а лой, тапча йолуш Хіла. Кхоьруш Верге, і ялале, юккъера д1авала таро йолуш Хіла, Ама юккъера д1аваьлларг цул т1аьхьа шен нийсархошлахь вистхила йиш йоцуш а Хіла.

Тапча яьлча, къонахийх цхьаъ я вуьйш, я лазош Хіла. Тапча яьлча, лаза а віна, вала ца Леш виснарг, Болхов балуш вацахь, цуьнан доьзална массара а г1о деш Хіла. Іза ч1ог1а лоруш а Хіла цул т1аьхьа.

Хьалхалера заманчохь нах г1о * 1аш Хіла: корехь б1аьрг боцуш, ц1ийнан туьнталг а йоцуш. Не1аре, чохь шийла ца хилийта, бежанан не1 тухаш Хіла.

Цундэля х1инца а не1арех не1 олу.

Іза дукха хьалха Хіла ц1е ю Нихла юьртан. Эвлаяашна езна юрт ю боху і юрт. Цхьа т1ом хиллачул т1аьхьа дукха хан яьлча, Юха рэжыму Калако хиллачохь Ваха охьахиъна Гучинний, Ч1ининний жимах валу ваша Ниха.

Іза 1аламат харцахьара, вунь лелаш, девнаш дезаш стаг Хіла бах.

Дукха йоккха юрт Хіла хьалха рэжыму Калако. Цунна чудог1уш Хіла х1инца Ваьрде, Г1уш-корт, Рег1адухе, Поппарашка Чайморк, Чераморк, К1алхьан йист, Эштан, Дой ирзо т1ехь йолу латтанаш, меттигаш.

Хьалха, рэжыму Калако йолуш, нах бехаш-1аш Хіла х1инца йолчу Нихалан къилба-малхбалехьарчу меттехь. Цунах х1инца а юьртан чоь олу.

Ниха веанчу хенахь х1инца юрт т1ехь лаьттарг беллачу Няхаю кешнаш а долуш, яьсса Майда Хіла. Цунах Юьртан хьаьрим, олу.

Нихас цхьацца стаг вуьш Хіла дов даьллачохь. І стаг волчарна Томана д1алуш Хіла дуккха а латте. Иштта д1аелла ю Ваьр-дэ а, Г1уш-Корт а.

Рэжыму Калако д1алуш ехкар йолу кхаьл хахкийтина Малх бузехьарчу дукъах (рег1ах) ирах. І охьайижжинчуьра дуьйна д1а доза а тохийтина.

Ниха бохучу к1анте еанчу йоь1ан дэн Хіла бохуш дуьйцу, рэжыму Калако. І йо1 дэн ц1а йоьдуш Нихас:

— Хьан дас айхьа ц1е Тоха аллалц цхьа а совг1ат схьа ма эцалахь, — аьлла хьехар Дзіна зудчунна, — т1аккха рэжыму Калако а ехалахь вайна.

Дас йо1 марц1а юхайоьрзуш совг1атийн ц1ераш тоьхна. Йо1 йист а ца Хіла. Т1аккха:

— Ц1е Тоха хьайна луъучуьн, — аьлла дас.

Йо1а рэжыму Калако ехна.

— Шийра кхера хилда-кх і хьехар хьуна диначунах, — аьлла, дас йо1ана елла рэжыму Калако.

Рэжыму Калако бохург «рэжыму ялсамане» бохур ду а бах. «Рэжыму Беш» а олу цунах.

ВАХАС СТАГ ВИЙНА ИРЗО

Яьсси-хі йистехь лаьттачу 1аларана къилбаседехьа лаьтташ ю рэжыму юрт — Девлотби-к1отар. Цунна лакхохь кхин цхьа рэжыму юрт ю — бешАнного-ирзе. Цу шына юьртана юкъахь «Вахас стаг вийна ирзо» олуша цхьа ирзо ду.

Хьалха заманахь Оцу меттигашкахула лелаш Хіла Ваха бохуш ц1еяххана обарг. Цхьана дийнахь цхьана ирзо т1ехь шен жа дажош Воўчай цхьана к1антана т1ебахана обаргаш, хьалха Ваха а волуш. Ж юкъахь Хіла боху кхиъна йог1уш Шалаеў йина шы Бож. Вовшашца ч1ог1а уьйр йолуш, ежаш, д1асхьакъаьстича, 1аха а 1аьхий, т1етт1а йоьдуш Хіла і шиъ.

Т1ебаьхкина, сада1а охьахевшинчу обаргийн б1аьрг кхетта къаьсттина ша ежаш йоллучу цхьана божах. Д1ат1екхеттачу Царан і Бож схьа а лаьцна, къилбехьа а ерзийна, охьайиллина. Ваха шаьлта хьакха кечвелла, ткъа цуьнан цхьа накъост Бож д1алаца х1оьттина. Оцу минотехь, мичара еа а ца хууш, схьаиккхинчу вукха божо охьатаь1на воллучу Вахина коьртах ма1аш тоьхна. Юханехьа кхоссавеллачу Вахас ларамаза д1аластийна шаьлта юххехь Воўчай накъостан логах цесная, Іза вийна.

Х1етахь дуьйна йиссина Оцу ирзонна «Вахас стаг вийна ирзо» боху ц1е.

ВОРХ1 ВЕШИН ЙИШИН ЭКЪА

Тазбичахь цхьана ламанан Басах х1инца а лаьтташ цхьа б1ов ю. Іза ворх1 вашас йоьттина олуша ду. І б1ов лаьтташ йолчу меттигехь 1уьллуш боккха т1улг бу. Наха дуьйцу хьалхалера заманчохь і б1ов юттуш йолчу хенахь і т1улг ворх1 вешин йишас цхьана куьйга биллина баьхьана бохуш, і б1ов юттучу вежаршна яа х1ума т1е а йиллина.

Цу хьалхалерачу заманахь адамаш даккхий дог1маш долуш Хіла. Х1инца і экъа масех стаге а хьалаайлур ЯЦ.

Курчалой-ЭВЛАН Ц1Е МИЧАРА ЯЬЛЛА

Чилла ц1е йолуш цхьа нус Хіла цхьана Няхай. Хазаі а, кура а Хіла Іза. Цуьнан марзахой МОЗ лелош, накхармозий 1алашдеш Хіла. Царан шайгахь токхо йолчу хенахь, хама ца Беш, цхьа накх д1акхоьссина. Кху несо Іза схьаэцна.

Цул т1аьхьа хан яьлла. Мацалла х1оьттина бах. Т1аккха цу несо Шена карийна МАЗах буьззина Болу накх схьаэцна. Уьш цу ма-цаллех бевлла, і МОЗ бахьна долуш.

Иштта сий хуьлуш, д1ах1оьттина Іза шен марзошна юккъехь. Цунах олуша Хіла Кура Чилла. Цигара схьаяьлла ю бах і Курчалой боху эвлан ц1е.

Дукха-дукхе хьалха х1ордакеманашна т1е а хевшина, цхьа б1о кхаьчна Хіла кху махка. Оцу б1онах схьакъаьстина, цхьа стаг висина Хіла т1аьхьа. Іза Лела-аш х1инца шы Варанда йолчу Мэтэ кхаьчна. Кхузахь х1етахь вехаш стаг а ца Хіла. Бакъду, Ч1аьнтий-ч1ожах хьала а, Шуьйта чохь а бехаш-м Хіла нах. Уьш наьрт-аьрстхой Хіла.

Т1аккха і вай вуьйцуш валу б1онах къаьстина валу стаг, Шена наьртийн тайпанара свербу а ялийна, Ваха хиъна х1инца шы Варанда йолчу меттехь. (Шуьйта араволуш лаьтташ йолчу б1овнна дуьхьал, Варандойн лам т1е).

Цуьнан доьзал а Хіла. Цкъа шен луларчу наьрт-аьрстхочуьнца дов даьлла цуьнан. Секха-1одмаш тоьхна Царан вовшашна. Х1окхунан пхьу наьрт-аьрстхочунна варох кхетта, ткъа наьртан пхьу кхунна бехкечу Мета кхетта. Кхан, масла1атана нах юкъа бевлча, т1евеанчо Шена йина чов езах ю, х1унда аьлча, шен кхин доьзалхо хила йиш йоцун справы аьлла, тамы даьхни дехна наьрт-аьрстхочуьнгара. Цо дала а дэла Шэга доьхху даьхни.

Т1аккха масийтта шо даьллачул т1аьхьа т1евеанчунна к1ант віна. Кхуьнан девнахочо шен даьхни юхадехна. Иштта Юха а дов тасаделла царна юккъехь.

— Шуна к1ант віна? — хоттуш Хіла Наха т1евеанчуьнга.

— Дэра ван-м Вінера тхуна і, і Варах дов а даьлла лелаш ду-кх Тхо.

— Справах вай хьаха еза цунна «Варай дов» аьлла ц1е Цілі.

Иштта ц1е тиллина Оцу к1антана. Цунах схьабевлла бу варандой а, Оцу к1ентан ц1арах тиллина юьртана «Варанда» боху ц1е а.

Лахай-Варанда юьртана Къилбаседехьа ду Жоьжахат-1 Ян олуша цхьа 1 Ян. Дийцарехь, цу 1инчухула хьалабевлла Лахай-Варандахула, Лакха-Варандахула Шуьйта Баха паччахьан Салтов.

Батакъин (Шемалан цхьа наиб) т1емалой Хіла паччахьан эскар Жоьжахата 1инчухула хьала ца далийтуш, і 1 Ян лардеш. І т1амца схьадаккха г1ортарх кхин г1уллакх хила а ца тигна, паччахьан эскарийн хьаькамаша Дэшы диллина Батакъина шаьш маьрша Шуьйта д1адахийтахь. Батакъас х1илла дын царна. Дэшы схьа а эцна, цо хьаладовлийтана паччахьан эскарш. Лахай-Варандахула чекх а девла, Лахай-Варанданий, Лакха-Варанданий юккъехь йолчу хьуьна юккъе дирзича (х1етахь і ч1ог1а юькъа хьун Хіла), шайн герзаш охьа а дехкина, хьаннаш хедош, некъ баккха х1иттина-Салтов. Шаьш хьаькхна хьун чалхашка охьаюьллуш Хіла Царан. Цунах яьлла ю Чалхи-т1е аьлла Оцу меттиган х1инца йоккхуш йолу ц1е.

Т1аккха і Салтов иштта некъ боккхуш бахкош, ц1еххьана т1елеттачу Батакъин т1емалоша уьш х1аллакбина.

Нохчийчохь бусалба дын т1еоьцуьйтучу хенахь і т1еэца ца туьгуш, шен доьзалца ведда Теркайисте Ваха варандойн цхьа к1ант Кипчи. Цхьана хенахь Іза вехаш Хіла х1инца Со1дин-к1отар йолчохь. Х1инца а цуьнан ц1арах Кипчи-1ам олуша а бу Со1дин-к1отарахь. Цул т1аьхьа Теркайистехь, Оьрза-г1алахь Ваха хиъна Іза. Царах схьабевлла г1алг1азкхий х1инца а бу цигахь, шаьш тайпана варандой а лоруш. Царан хьалха заманахь шаьш Долчэ баьхкинчу варандошна доккха хьошалла деш Хіла, маьхза хорбазаш а, па-станаш а, кхин Тайп совг1аташ а луш.

Цхьа нах Хіла свербу яло Баха, свербу а йолуш Воўчай стагана. Хиъна зудчунна уьш стенга боьлхуш бу. Лекхачу акхтаргана т1е а яьлла, уьш бог1ий хьоьжуш 1аш Хіла Іза.

Геннахь уьш бог1уш Гінч зудчунна кийра ц1е яьлла, холча-х1оьттина Іза. Кхунах яьллачу ц1аро Оцу акхтарган г1аш ліслівасць долийна.

Иштта цигара дуьйна схьа лесташ ду боху акхтарган г1аш. Мох хилча а, ца хилча а, даимана лесташ ду акхтарган г1аш.

Уся Праўда пра чачэнцаў або Сакрэт.

Статыстыка знешніх пераходаў на блог.

• 5524 — серферы, якія прыйшлі з пошукавікаў.

• 40111 — апазнаныя як боты.

• 26 — RSS агрэгатары і боты.

самыя Галоўныя
Галоўная старонка
змест блога

Усе Кіраўнікі Кнігі
Галоўная старонка
Прадмова, ці як атрымаць максімальную карысць чытаючы гэтую кнігу
Па якім праве я сцвярджаю гэта?
Чачэнцы! Хто яны?
Верш Гены Самсонава — Чачэнцы!
Вайнах, Чачэнцы — Прамыя нашчадкі Адама і ныючы
Для чаго Бог Стварыў Чалавека?
Вайнахский мова — мова Першага Чалавека Адама
Чачэнцы, Іслам і Каран
Чаму Праўдзівыя Чачэнцы зусім не баяцца смерці?
Аповяд пра тое, як спыняецца час
Працяг — Чаму Чачэнцы зусім не баяцца смерці
У Праўдзівых Чачэнцаў няма і не можа быць ідала і куміра
Як і якім чынам ня зняважыць, не пакрыўдзіць Людзей — брэх?
З вучэнні Чеческого Духоўнага Настаўнікі 19 стагоддзя Эвлия Кунта — Хаджы Кишиева
Самы Галоўны Сакрэт Неверагоднай Сілы Волі Праўдзівых Чачэнцаў
Аб Собар — спакой
Сваё асаблівае светаразумення, Светаадчуванне і Светапогляд, Праўдзівых Чачэнцаў
Святыя Звычаі і Традыцыі вайнахаў, якія захоўваюць у Сям’і Свет і Шчасце
Г1иллакх — святыя Звычаі і Традыцыі вайнахаў.
Г1уллакх, Ларам, Яхь, Оьзделла, Сий
Кодэкс гонару «Къонахалла»
Кодэкс гонару Сапраўднага Мужчыны — Къонахан амалш або Къонахалла
Заключэнне і падарунак ад Мяне

выказванні аб чачэнцаў у розныя часы:
Усе пасты па парадку
Выказванні пра чачэнцаў у розныя часы — частка 1
Выказванні пра чачэнцаў у розныя часы — частка 2
Выказванні пра чачэнцаў у розныя часы — частка 3
Выказванні пра чачэнцаў у розныя часы — частка 4
Выказванні пра чачэнцаў у розныя часы — частка 5
Выказванні пра чачэнцаў у розныя часы — частка 6
Блог ажыўляць Душу!

вершы аб чачэнцаў
Схілілася сонца над гарамі
Ёсць хлопцы такія — жывуць яны ў Чачні
Чаму не любім мы Чачэнцаў?
Мяне як роднага сустракае Вайнах
Гена Самсонаў Чачэнцы!
Хто Мы? Адкуль? Вы ведаеце? Мы Горцы З Каўказскіх Вяршыняў
Не мог, мужчына на ложку Перад бацькам сваім ляжаць

Спампаваць кнігі
Спампаваць кнігі бясплатна
Аб Каўказскім крызісе думкі

сэрвісы:
зваротная сувязь
Пошук па блогу
Трафік гэтага блога

Дадаць сюды сайт бясплатна

Выдатак памяці: 9 Mb | Created in 1,05924 seconds