правы чалавека

Правы чалавека, дэмакратыя і свабода ў сучасным свеце.

Прамова Аляксандра Мілінкевіча на Дні Фону ім. Конрада Адэнаўэра

Ёсць версіі на іншых мовах: Deutsch

«Няма чалавека, які не любіў бы свабоду, але справядлівы чалавек патрабуе яе для ўсіх, а несправядлівы — толькі для сябе». Гэтая фраза належыць Карлу Людвігу Бёрне (Karl Ludwig Börne), нямецкаму філосафу і публіцысту, абаронцу дактрыны свабоды чалавека, роўнасці ўсіх перад законам і дэмакратычнай справядлівай формы праўлення.

Карл Людвіг Бёрне быў у авангардзе барацьбы супраць панавання бюракратычнага аўтарытарызму ў першай палове 19 ст. У 20 ст. чалавецтва змагло выпрацаваць універсальныя прынцыпы і механізмы абароны правоў чалавека. На нашым кантыненце, у Еўропе, існуе унікальны механізм у рамках Савета Еўропы і Еўрапейскага суда па правах чалавека ў Страсбургу. А самае паспяховае ў свеце інтэграцыйнае аб’яднанне дзяржаў — Еўрапейскі Саюз — заснаваны на каштоўнасцях павагі да правоў чалавека, свабоды, дэмакратыі, роўнасці, вяршэнства закона і павагі да правоў чалавека.

Сёння павагу правоў чалавека і дэмакратычных нормаў — адно з асноўных паказчыкаў, па якіх ацэньваецца ступень развіцця грамадства і дзяржавы. Многія краіны свету ставяць пытанне павагі правоў чалавека ў аснову сваёй знешняй палітыкі, існуе шэраг уплывовых праваабарончых міжнародных няўрадавых арганізацый.

У той жа час, на вялікі жаль, сёння такія паняцці, як «дэмакратыя» і «правы чалавека» у міжнародным маштабе часта абясцэньваюцца. І гэта не можа не хваляваць. Ідэя правоў чалавека перастае быць тым маяком, на які арыентуюцца краіны, дзе адбываюцца эканамічныя і палітычныя перамены. Гэтая ідэя перастае быць абсалютнай, бясспрэчнай і аўтарытэтнай каштоўнасцю.

Больш за тое, ёсць падставы сцвярджаць, што ў сучасным свеце адбываецца адыход ад асноў дэмакратыі і абясцэньванне ідэі правоў чалавека, што можна патлумачыць трыма прычынамі.

Па-першае, у некаторых краінах не хапала перадумоў для самаарганізацыі грамадства, для развіцця грамадзянскай супольнасці, для ўкаранення ідэі правоў чалавека. Таму ўладныя эліты ўстанавілі там непадзельную ўладу. Гэтыя эліты адвяргаюць універсальныя прынцыпы павагі чалавечай годнасці і гуманізму. Бывае, што не выконваюцца нават самыя мінімальныя стандарты, а любая крытыка ўспрымаецца як замах на дзяржаўны суверэнітэт і ўмяшанне ва ўнутраныя справы.

Па-другое, прыводзячы ў прыклад пэўны эканамічны рост у такіх дзяржавах, як Кітай, Расія ці Беларусь, аўтарытарныя кіраўнікі па ўсім свеце прэтэндуюць на тое, што можна мадэрнізаваць эканоміку без палітычнага плюралізму, дэмакратыі і павагі да правоў чалавека. Яны не жадаюць дзяліцца ўладай з грамадствам, якое падвяргаецца ўздзеянню масавай прапаганды з боку манапалізаваных дзяржавай сродкаў масавай інфармацыі. Напрыклад, эканамічныя цяжкасці, выкліканыя праблемамі пераходу да рынкавай эканоміцы, у многіх пост-савецкіх дзяржавах былі памылкова інтэрпрэтаваныя як вынік першых дэмакратычных пераўтварэнняў. Гэта прывяло да таго, што частка людзей свядома выбрала і працягвае падтрымліваць недэмакратычныя метады кіравання краінай.

Па-трэцяе, дзяржавы, якія выступалі ў ролі абаронцаў правоў чалавека і дэмакратыі на планеце, часам давалі, на жаль, прыклады непаслядоўнасці ў сваіх дзеяннях і адыходу ад уласных фундаментальных прынцыпаў. Такія дзеянні, як вайна ў Іраку, існаванне турмаў з недапушчальнымі ўмовамі ўтрымання зняволеных, шырокамаштабнае развіццё гандлёвых адносін з відавочна недэмакратычнымі краінамі, стварылі глебу для абвінавачванняў у падвойных стандартах і ў выбарачна прымяненні нормаў з боку заходніх дэмакратый. Калі правы чалавека парушаюцца урадамі краін, найбольш актыўных у іх адстойванні, то ў аўтарытарных кіраўнікоў з’яўляецца зручная прычына для поўнага пагарды і ігнаравання агульнапрынятых стандартаў.

З дапамогай прапаганды аўтарытарныя ўрады імкнуцца пераканаць сваіх грамадзян у неплацежаздольнасці такога паняцця, як правы чалавека. Кожнае парушэнне правоў чалавека «краінамі-ўзорамі» дэмакратыі абавязкова выкарыстоўваецца для легітымізацыі дыктатуры. Тыраны пераконваюць людзей у тым, што ў палітыцы няма каштоўнасцей, усе палітыкі ўсіх краін — хлусы і эгаісты. Тых жа, хто змагаецца супраць дыктатараў пад сцягам свабоды, гуманізму і правоў чалавека, ўзурпатары прадстаўляюць як чарговых ашуканцаў, якія за грошы выконваюць эгаістычныя інтарэсы краін Захаду. І ў сённяшнім свеце, на жаль, дыктатарам гэта нядрэнна атрымоўваецца.

Такая дыскрэдытацыя ідэй дэмакратыі і правоў чалавека прыводзіць да катастрафічных наступстваў у сусветным маштабе. Дзяржавы, базавымі каштоўнасцямі якіх ніколі не былі ідэі гуманізму, усё часцей адкрыта заяўляюць, што дэмакратыя і правы чалавека ніякімі каштоўнасцямі не з’яўляюцца, а краіны Захаду толькі толькі затуляюць імі свае карыслівыя інтарэсы. Таму самі аўтарытарныя дзяржавы ўжо не саромеюцца адкрыта рэалізоўваць свае імперскія інтарэсы, кажучы, што бяруць прыклад з заходніх краін. Яны нават затуляюць свае дзеянні з дапамогай такіх паняццяў, як «гуманітарная інтэрвенцыя» або «прымус да міру».

Нельга дапусціць, каб сёння вялікую дзяржаву дзялілі свет на «сферы інтарэсаў» і вырашалі лёсу малых народаў без іх удзелу. Нельга, каб каштоўнасці дэмакратыі і свабоды малых народаў былі прынесеныя ў ахвяру геапалітычным інтарэсам звышдзяржаў.

Прызнаючы культурнае разнастайнасць і значэнне традыцыйных каштоўнасцяў, якія могуць адрознівацца ад каштоўнасцяў заходняга сьвету трэба заклікаць і заахвочваць ўрады ўсіх краін выконваць стандарты правоў чалавека.

Правы чалавека — універсальныя. Яны аднолькава падыходзяць для кожнага чалавека, калі б ён быў у Кітаі, М’янме, Беларусі ці на Кубе. Людзі ва ўсім свеце, незалежна ад іх расы, паходжання або веравызнання, хочуць жыць у лепшых умовах жыцця і мець больш карыстаюцца ўладай. Толькі дэмакратыя можа ім гэта гарантаваць.

Дэмакратычны шлях развіцця павінен зноў стаць прывабным для ўсіх краін свету. Трэба, каб мадэль дэмакратычнай прававой дзяржавы і рынкавай эканомікі сталі прыкладам для народаў свету. Трэба вярнуць аўтарытэт ідэі правоў чалавека. Без гэтага свет скоціцца ў крывавую бездань новых войнаў. Каб пазбегнуць канфліктаў, Еўропа і ЗША зноў павінны стаць прыкладам паводзін для іншых краін свету. Яны павінны праводзіць дальнабачныя прынцыповую палітыку, заснаваную на каштоўнасцях гуманізму і дэмакратыі. Гандлёвыя і эканамічны выгады не павінны іх утрымліваць ад пастаноўкі фундаментальных пытанняў пра павагу правоў чалавека і дэмакратычных нормаў у любой краіне свету.

У сітуацыі, калі дзеянні ЗША ў галіне абароны правоў чалавека часам выклікаюць неадназначную рэакцыю ў свеце, на краіны Еўрапейскага саюза класціся асаблівая адказнасць за далейшае распаўсюджванне і адстойванне каштоўнасцяў правоў чалавека і дэмакратыі. Для ЕС, маральная палітыка, зыходзячы з каштоўнасцяў, вакол якіх ён аб’яднаны, з’яўляецца важным умовай дасягнення адказнай і мірнай ролі ў міжнароднай палітыцы.

Голас ЕС мае асаблівую вагу ў нашым рэгіёне. Можна без перабольшання сказаць, што далейшае распаўсюджванне і ўмацаванне прынцыпаў дэмакратыі і правоў чалавека ў краінах СНД, па меншай меры, яго еўрапейскай часткі, наўпрост залежыць ад доўгатэрміновага, паслядоўнага і эфектыўнага ўключэння ЕС і яго дзяржаў-членаў. Тым больш, што ў грамадзянскіх супольнасцяў гэтых краін вялікія чаканні звязаныя менавіта з ЕС.

Палітычныя сістэмы большасці пост-савецкіх дзяржаў характарызуюцца пастаянствам ўладных элітаў, абмежаваннямі палітычных і грамадзянскіх правоў грамадзян, квазі-манапалізацыяй асноўных СМІ і цесным перапляценнем інтарэсаў кіруючых груповак з алігархічным капіталам. Інстытуты прававой дзяржавы тут існуюць галоўным чынам на паперы, у той час як судовая сістэма не ў стане забяспечыць давер да дзяржавы як асноўнай крыніцы гарантыі справядлівага вырашэння сацыяльных, эканамічных і палітычных канфліктаў. Грамадзянская супольнасць і яго інстытуты занадта слабыя, а поле для асабістай ініцыятывы і самарэалізацыі па-за існуючай сістэмы ўлады і наменклатурнага бізнесу штучна звужаецца. Выбары ж у такіх умовах не з’яўляюцца механізмам кантролю за уладутрымаючымі, а ператвараюцца ў своеасаблівы плебісцыт, на якім улады абвяшчаюць чарговую падтрымку свайго курсу дзякуючы поўнага кантролю над выбарчым працэсам і прэсай.

Складана знайсці ў такіх рэжымах дэкларуемае павага да правоў грамадзян. У іх сістэматычна парушаюцца правы чалавека. Людзей пераследуюць за адны толькі заклікі да павагі іх маральных, палітычных і рэлігійных поглядаў. Такія рэжымы ствараюць у грамадстве атмасферу страху і апатыі, прапаноўваючы ўзамен на абсалютную ляяльнасьць некаторыя мінімальныя выгады або гарантыі. Пры гэтым грамадзяне павінны адмовіцца ад сваіх палітычных поглядаў альбо адкрыта не дэманстраваць сваю грамадзкую пазыцыю.

На вялікі жаль, мая краіна — адзін з прыкладаў такіх аўтарытарных постсавецкіх рэжымаў. Але гэта не азначае, што ў Беларусі няма шанцаў пабудаваць адкрытае дэмакратычнае грамадства. Мы разумеем, што для дасягнення гэтай мэты спатрэбіцца карпатлівая дзейнасць, якая не абавязкова прынясе імгненны палітычны вынік. Мы змагаемся за розум і сэрцы нашых людзей. Мы хочам ім даказаць, што аўтарытарная мадэль вядзе ўсё наша грамадства ў тупік, пазбаўляе нас будучыні. У нас ёсць падставы для асцярожнага аптымізму. Вулічныя пратэсты 2006-га года, наступныя падзеі паказваюць, што ў дэмакратычных сіл ёсць вялікі нерэалізаваны патэнцыял. Заснаваны ў 2006 годзе Рух «За Свабоду» ставіць перад сабой амбіцыйную, але рэальную мэту — стварэнне ачагоў свабодных адказных і салідарных грамадзян, аб’яднаных у сумесную грамадзянскую дзейнасць. Актыўная меншасць здольна змяняць сітуацыю пры ўмове аб’яднання на падмурку агульных каштоўнасцяў і мэтанакіраванай дзейнасці. Мы аб’ядноўваемся вакол каштоўнасцяў незалежнасці, дэмакратыі і еўрапейскага выбару для Беларусі.

Хачу падкрэсліць, што для Беларусі, як і для ўсіх астатніх пост-савецкіх краін незалежнасць — гэта абавязковая ўмова дэмакратызацыі. Яно недастатковае, паколькі нам таксама неабходна моцная грамадзянская супольнасць, якое падзяляе дэмакратычныя каштоўнасці і ўсвядоміць сваю нацыянальную самабытнасць і традыцыі. Мы хочам выгадаваць новае пакаленне беларускіх грамадзян, арыентаваных на еўрапейскія дэмакратычныя і сацыяльныя стандарты.

Цяпер для нас вельмі важна, каб аб’яднаная Еўропа лепш разумела, што такое Беларусь, у якім кірунку яна развіваецца, а таксама як Еўропа можа паўплываць на працэсы, якія адбываюцца ўнутры нашай краіны і ў эканоміцы. Мы спадзяемся, што для нашых еўрапейскіх суседзяў ўсё больш відавочным становіцца, што Беларусь — гэта не толькі дыктатар, што ў нашай краіне ёсць дэмакратычныя сілы, якія выступаюць за свабодныя выбары, незалежнасць і еўрапейскі выбар для Беларусі. Аб’яднаная Еўропа, пабудаваная на такой аснове, — натуральны цэнтр прыцягнення для нас.

Мы вельмі разлічваем, што нашы намаганні атрымаюць поўную падтрымку з боку ЕС. Нельга выключаць з еўрапейскай цывілізацыі народы, якія здаўна знаходзяцца ў Еўропе і маюць поўнае права далучыцца да яе каштоўнасцей. Ім трэба даць шанс дасягнуць дэмакратыі, нават калі гэта зойме шмат часу. Варта заахвочваць прадпрымальніцтва, развіццё мясцовага самакіравання, самаарганізацыі грамадства ў гэтых краінах. Трэба абавязкова дапамагчы ў інтэграцыі ў еўраатлантычныя структуры тым краінам, якія ўжо выказалі такое жаданне.

Мы ўпэўненыя, што ЕС будзе больш актыўным і настойлівым у дэмакратызацыі пост-соетских краін, а таксама будзе дзейнічаць максімальна хутка, каб праводзіць больш эфектыўную палітыку.

Еўрасаюзу важна падтрымліваць сваіх аднадумцаў у гэтых краінах, аказваючы ім рэальную дапамогу, абыходзячы розныя перашкоды. Для гэтага павінна існаваць шырокая сетка кантактаў, праэўрапейскія групы і палітычныя структуры павінны быць прыцягнутыя да ўдзелу ў агульных праграмах. Штучныя перашкоды паміж грамадзянамі нашых краін павінны быць ліквідаваны. У прыватнасці, гэта тычыцца бюракратычных візавых працэдур, якія павінны быць значна спрошчаны з мэтай наступнага стварэння бязвізавай прасторы з краінамі-патэнцыяльнымі кандыдатамі на далучэнне да ЕС.

Сёння ў Еўропе шырока абмяркоўваецца пытанне, як будаваць адносіны з краінамі, урады якіх не жадаюць ісці на дэмакратычныя пераўтварэнні і не падзяляюць дэмакратычныя каштоўнасці. У выпадку Беларусі, я лічу, што адкрыты дыялог можа і павінен быць. Толькі ён не павінен служыць далейшаму захаванню і ўмацаванню рэжыму.

Дыялог, супрацоўніцтва і інтэграцыя з Еўропай жыццёва неабходны Беларусі як незалежнай дэмакратычнай дзяржаве. Такі дыялог, заснаваны на маральных дэмакратычных каштоўнасцях, якія адлюстраваны ў Дакуменце Еўрапейскай камісіі «Што Еўрапейскі Саюз можа даць Беларусі», павінен улічваць факт няўстойлівасці незалежнасці сённяшняй Беларусі. ЕС можа дапамагчы ва ўмацаванне эканамічнай самастойнасці і ў мадэрнізацыі беларускай эканомікі пры ўмове паступовай лібералізацыі грамадскага і палітычнага жыцця краіны з боку рэжыму, кожны пазітыўны крок якога павінен атрымліваць адпаведны адказ.

Надзвычай важна павярнуць беларускую дзяржаву ў бок Еўропы, паказаць рэальныя выгады ад супрацоўніцтва з еўрапейскімі партнёрамі і ўцягнуць самых розных актараў у сумесныя праграмы. Пры гэтым павінна павялічвацца падтрымка незалежнай грамадзянскай супольнасці, якое павінна быць абавязковым партнёрам у дыялогу ЕС-Беларусь. Нельга забываць і пра створаныя і падтрымоўваных ўладамі умовах, у якіх дзейнічаюць дэмакратычныя актывісты і звычайныя грамадзяне. Які выйшаў пару тыдняў таму даклад «Умовы ўтрымання пад вартай у Рэспубліцы Беларусь», падрыхтаваны сумесна міжнароднай Федэрацыяй правоў чалавека (FIDH) і Праваабарончым цэнтрам «Вясна», — дакумент, які адлюстроўвае суровую рэальнасць функцыянавання беларускага рэжыму.

Менавіта таму ў заключэнне майго выступу хачу сказаць пра салідарнасць. Салідарнасць і падтрымка кожнага рэпрэсаванага, кожнага грамадскага актывіста разбурае страх. Мы займаемся гэтым унутры краіны, але міжнародныя кампаніі салідарнасці гэтак жа маюць вялікае значэнне. Гэта стварае, як міжнародны рэзананс, так і вельмі неабходную падтрымку дэмакратычным актывістам.

Тут хачу працытаваць вялікага грамадзяніна свету, былога дысыдэнта, а пазней чэскага прэзыдэнта Вацлава Гаўла: «Грамадзяне дыктатарскіх рэжымаў маюць патрэбу ў дапамозе. Гэта не толькі маральны абавязак ўсіх, хто жыве ва ўмовах дэмакратыі і свабоды. Мы не павінны — у нашых уласных інтарэсах — адварочвацца ад лёсу тых, хто вымушаны жыць у іншых умовах. Наш абавязак — аказваць пасільную падтрымку мужным людзям, якія спрабуюць казаць праўду з-пад завалаў хлусні і захоўваць годнасць ва ўмовах несвабоды ».

Падзеi Ў краіне

Berlin, 22 Верасня 2008

Інструменты старонкі

Konrad-Adenauer-Stiftung — Прадстаўніцтва па Беларусі, 2017

Правы і свабоды чалавека і грамадзяніна

Правы і свабоды чалавека і грамадзяніна

У Расіі прызнаюцца і гарантуюцца правы і свабоды чалавека і грамадзяніна згодна агульнапрызнаным прынцыпам і нормам міжнароднага права і ў адпаведнасці з Канстытуцыяй РФ.

Асноўнымі з іх з’яўляюцца:

• прызнанне правоў і свабод чалавека найвышэйшай каштоўнасцю, прыналежнасць іх чалавеку ад нараджэння;
• ажыццяўленне правоў і свабод чалавекам без парушэння правоў і свабод іншых асоб — роўнасць усіх перад судом і законам;
• роўнасць мужчыны і жанчыны;
• прыярытэт агульнапрызнаных міжнародных нормаў перад законамі Расіі;
• строга пэўныя ўмовы, якія дапускаюць абмежаванне нораў законам;
• забарона выкарыстання правоў і свабод для гвалтоўнай змены канстытуцыйнага ладу, распальвання расавай, нацыянальнай, рэлігійнай нянавісці для прапаганды гвалту і вайны.

правы грамадзяніна — гэта калектыўная воля грамадства, якую заклікана забяспечыць дзяржава.

Статус грамадзяніна вызначаецца інстытутам грамадзянства, яго асаблівай прававой сувяззю з дзяржавай. Дадзеная сувязь азначае як садзейнічанне дзяржавы ў рэалізацыі грамадзянскіх правоў, так і іх абарону ад незаконнага абмежавання.

правы чалавека ёсць неад’емныя, непадзельныя, матэрыяльна абумоўленыя і гарантаваныя дзяржавай магчымасці індывіда валодаць і карыстацца канкрэтнымі дабротамі: сацыяльнымі, эканамічнымі, палітычнымі, грамадзянскімі (асабістымі) і культурнымі.

Свабоды чалавека — гэта практычна тыя ж правы чалавека, якія маюць толькі некаторыя асаблівасці.

Падаючы свабоды, дзяржава робіць акцэнт менавіта на вольным, максімальна самастойным самавызначэнні чалавека ў некаторых сферах грамадскага жыцця. Яно забяспечвае свабоды чалавека перш за ўсё неўмяшання як уласным, так і з боку ўсіх іншых сацыяльных суб’ектаў. такім чынам, свабода — гэта самастойнасць сацыяльных і палітычных суб’ектаў, якая выяўляецца ў іх здольнасці і магчымасці рабіць уласны выбар і дзейнічаць у адпаведнасці са сваімі інтарэсамі і мэтамі.

задача дзяржавы складаецца не толькі ў тым, каб гарантаваць правы і свабоды чалавека, але і ў тым, каб мінімізаваць неспрыяльныя наступствы свайго ўмяшання ў сацыяльна- эканамічныя працэсы. Гэтая задача вельмі супярэчлівая. З аднаго боку, залішняя актыўнасць дзяржавы ва ўзаемаадносінах з грамадзянскай супольнасцю можа прывесці да істотнага звужэння спектру правоў і свабод грамадзян. Лімітавая сітуацыя — таталітарызм, ва ўмовах якога свабода індывідаў і груп адсутнічае, практычна ўсе грамадскія адносіны рэгулюе дзяржава. З іншага боку, памяншэнне колькасці функцый дзяржавы (і нават знішчэнне дзяржавы ў прынцыпе, як прапаноўваюць анархісты) можа прывесці да страты стабільнасці палітычных адносін, канфліктаў і крызісам. Таму неабходная ўзважаная палітыка як дзяржавы, так і іншых удзельнікаў палітычнага працэсу.

Гарантыі ажыццяўлення і абарона правоў і свабод

Асноўнымі правамі і свабодамі асобы лічацца тыя, пералік і гарантыі рэалізацыі якіх пазначаны ў Канстытуцыі РФ. Сярод іх вылучаюць правы:

• натуральныя, якімі чалавек валодае ад нараджэння незалежна ад узроўню развіцця цывілізацыі (напрыклад, права на жыццё);
• якія ўзнікаюць у сувязі з развіццём дзяржавы і грамадства (напрыклад, палітычныя правы і свабоды, якія ў названых умовах таксама ўзнікаюць ад нараджэння, а рэалізуюцца ў часе па меры наступу пэўных умоваў — так, рэалізацыя выбарчага права магчымая толькі пры наступе паўналецця).

Устаноўленыя Канстытуцыяй і іншымі нарматыўнымі актамі правы і свабоды чалавека і грамадзяніна падпадзяляюцца на асабістыя, палітычныя і сацыяльна-эканамічныя. Акрамя таго, вылучаюцца гарантыі ажыццяўлення устаноўленых правоў і свабод і іх абароны.

Асноўныя правы і свабоды чалавека належаць кожнаму ад нараджэння і неаддзельныя ад чалавечай асобы. Устаноўленыя Канстытуцыяй правы і свабоды з’яўляюцца непасрэдна дзеючымі.

Усе людзі роўныя перад законам і судом. Роўнасць правоў і свабод азначае, што іх наяўнасць і аб’ём не залежаць ад полу, расы, нацыянальнасці, мовы, маёмаснага становішча, пасады, месца жыхарства і адносіны да рэлігіі.

дзяржава гарантуе судовую абарону правоў і свабод. Як вядома, судовы спосаб абароны лічыцца найбольш дэмакратычным. Прадугледжваецца права на атрыманне кваліфікаванай юрыдычнай дапамогі. Ўсталяваная прэзумпцыя невінаватасці ў здзяйсненні крымінальных злачынстваў: абвінавачваны лічыцца невінаватым да таго часу, пакуль яго віна не будзе даказаная.

Нароўні з правамі Канстытуцыя Расеі ўсталёўвае некаторыя важныя абавязкі грамадзян, у прыватнасці абавязак выплаты падаткаў і абавязак абароны Айчыны.

абавязкі чалавека

Неабходным умовай рэалізацыі правоў і свабод чалавека з’яўляецца выкананне iм юрыдычных абавязкаў. Звяртае на сябе ўвагу той факт, што ў Асноўным законе РФ паказаны абмежаванае кола асноўных абавязкаў, у адрозненне ад ранейшых савецкіх канстытуцый, дзе амаль кожнаму праву корреспондировала абавязак. У канстытуцыйным праве пад юрыдычнай (канстытуцыйнай) абавязкам разумеецца сацыяльна магчымая неабходнасць пэўных паводзінаў асобы, устаноўленая дзяржавай.

Канстытуцыя ўсталёўвае наступныя асноўныя абавязкі:

• выконваць Канстытуцыю РФ і законы (арт. 15);
• плаціць законна ўстаноўленыя падаткi i зборы (арт. 57);
• захоўваць прыроду і навакольнае асяроддзе, беражліва адносіцца да прыродных багаццяў (арт. 58);
• абараняць Айчыну, у тым ліку несці ваенную службу (арт. 5);
• клапаціцца пра дзяцей (арт. 38);
• клапаціцца аб непрацаздольных бацькоў (арт. 38);
• атрымаць асноўнае агульную адукацыю (арт. 43);
• клапаціцца аб захаванні гістарычнай і культурнай спадчыны, берагчы помнікі гісторыі і культуры (арт. 44).

Артыкул 60 Канстытуцыі ўсталёўвае, што грамадзянін РФ можа самастойна ажыццяўляць у поўным аб’ёме свае правы і абавязкі з 18 гадоў.

Класіфікацыя правоў і свабод чалавека

Разгледзім класіфікацыю правоў чалавека.

Правы чалавека ў сучаснай трактоўцы адрозніваюцца:

• па часе ўзнікнення (пакалення правоў чалавека);
• сферам актыўнасці (асабістыя (грамадзянскія), палітычныя, эканамічныя, сацыяльныя і культурныя правы і свабоды).

Па часе ўзнікнення вылучаюць тры пакаленні правоў чалавека.

першае пакаленне ўключае традыцыйныя каштоўнасці класічнага лібералізму — гэта асабістыя (грамадзянскія) правы, якія увасабляючы індывідуалізм і зводзіць дзейнасць дзяржавы да функцый «начнога вартаўніка», якая ахоўвае дадзеныя права.

другое пакаленне правоў чалавека абапіраецца на ідэю сацыяльнага рэфармавання грамадства ў рэчышчы ідэалогій, якія заклікаюць дзяржаву агароджваць грамадзян ад негатыўных наступстваў рынкавай эканомікі і гарантаваць усім людзям годнае існаванне. Значную ролю ў другім пакаленні правоў гуляюць сацыяльныя, эканамічныя, культурныя правы. Эга знайшло адлюстраванне ва Усеагульнай дэкларацыі нораў чалавека і Міжнародным пакце аб эканамічных, сацыяльных і культурных правах ад 16 снежня 1966 г.

У сучасных умовах адбываецца фарміраванне трэцяга пакалення правоў чалавека. Нягледзячы на ​​дыскусіі з нагоды іх прыроды, агульнапрызнанымі з’яўляюцца калектыўныя правы (права салідарнасці) — на свет, незабруджанымі навакольнае асяроддзе, ўсеагульную бяспеку і інш., А не пашырэнне спектру новых нораў індывіда. Правы трэцяга пакалення мяркуюць абарону асабістага статусу чалавека, уключанага ў цэласнасць сацыяльнай супольнасці. Узаемадзеянне правоў індывіда і калектыўных правоў абапіраецца на прынцып: калектыўныя правы не павінны ушемлять правы індывіда.

Правы і свабоды чалавека і грамадзяніна можна падпадзяліць на тры групы:

• асабістыя (грамадзянскія);
• палітычныя;
• сацыяльна-эканамічныя, культурныя.

Асабістыя правы і свабоды чалавека адносяць да правоў першага пакалення. Яны забяспечваюць аўтаномнасць і адносную свабоду індывіда як члена грамадзянскай супольнасці. Такія правы першапачаткова мелі статус натуральных і неотчуждаемые правоў, таму не маглі быць аб’ектам дамаганняў дзяржавы. Гэты блок правоў з’яўляецца неабходнай умовай пры фарміраванні дэмакратычнага палітычнага рэжыму.

Да ліку асабістых правоў ставяцца права на жыццё (смяротнае пакаранне ўжываецца толькі за асабліва цяжкія злачынствы супраць жыцця), права на годнасць асобы, права на свабоду і асабістую недатыкальнасць, права на недатыкальнасць прыватнага жыцця. Важнае значэнне мае свабода перамяшчэння, у тым ліку свабоду пакідаць тэрыторыю Расіі. Грамадзянам Расіі гарантуецца права бесперашкоднага ўезду ў краіну.

Пералік асабістых правоў адкрываецца правам на жыццё (Арт. 20 Канстытуцыі РФ). Адным з умоў рэалізацыі гэтага права называецца адмена смяротнага пакарання.

Упершыню дзеючая Канстытуцыя ў якасці асабістага правы называе годнасць асобы і ўстанаўлівае яго асноўны змест, якое складаецца ў тым, што ніхто не павінен падвяргацца катаванням, гвалту, іншаму жорсткаму і прыніжаюць чалавечую годнасць звароту або пакаранню; ніхто не можа быць без добраахвотнага згоды падвергнуты медыцынскім, навуковым або іншым доследам (арт. 21).

Права на свабоду і асабістую недатыкальнасць дапаўняецца канстытуцыйна устаноўленым парадкам арышту, заключэння пад варту і ўтрымання пад вартай толькі паводле судовага рашэння. Пры гэтым да судовага рашэння асоба не можа быць падвергнутая затрыманню на тэрмін больш за 48 гадзін (арт. 22).

Канстытуцыя называе і гарантуе кожнаму права на недатыкальнасць прыватнага жыцця, асабістую і сямейную таямніцу, абарону свайго гонару і добрага імя. Кожны мае права на таямніцу перапіскі, тэлефонных перамоваў, паштовых, тэлеграфных i iншых паведамленняў (арт. 23). Дадатковай гарантыяй з’яўляецца канстытуцыйная забарона на збор, захоўванне, выкарыстанне і распаўсюджванне інфармацыі аб прыватным жыцці асобы без яе згоды (арт. 24).

У ліку асабістых правоў Канстытуцыя называе таксама:

• права мець недатыкальнасць жылля;
• вызначаць і ўказваць сваю нацыянальную прыналежнасць;
• карыстацца роднай мовай;
• свабодна перасоўвацца па тэрыторыі РФ, выбіраць месца знаходжання і жыхарства;
• свабодна выязджаць за межы Расійскай Федэрацыі і бесперашкодна вяртацца ў Расійскую Федэрацыю (арт. 25-27).

Канстытуцыя замацоўвае і гарантуе цэлы шэраг правоў і свабод, якія адносяцца да катэгорыі асабістых, але звязаных з актыўнай жыццёвай пазіцыяй асобы, удзелам у грамадскім жыцці, з стаўленнем да грамадства наогул. Гэта сацыяльныя права: свабода сумлення і свабода веравызнання; свабода думкі і словы; права на інфармацыю. Пры гэтым Канстытуцыя не дапускае прапаганды ці агітацыі, узбуджальнай сацыяльную, расавую, нацыянальную ці рэлігійную нянавісць і варожасць. Забараняецца прапаганда сацыяльнай, расавай, нацыянальнай, рэлігійнай ці моўнай перавагі.

Палітычныя правы і свабоды з’яўляюцца правамі грамадзян, якія забяспечваюць іх удзел у кіраванні палітычным жыццём грамадства. Блок дадзеных правоў і свабод ахоплівае ўзаемадзеянне грамадзяніна, дзяржавы і грамадства. Эканамічныя, сацыяльныя і культурныя правы і свабоды чалавека адносяць да правах чалавека другога пакалення. Сучасныя сацыяльныя дзяржавы ствараюць умовы, пры якіх кожны мае магчымасць карыстацца эканамічнымі, сацыяльнымі і культурнымі правамі нароўні з асабістымі і палітычнымі правамі.

Да ліку палітычных правоў і свабод адносяцца права на свабоду слова, права на аб’яднанне ў саюзы для абароны сваіх інтарэсаў, права на правядзенне сходаў, мітынгаў, дэманстрацый.

Адным з асноўных палітычных правоў з’яўляецца права ўдзельнічаць у кіраванні справамі дзяржавы і грамадства як непасрэдна, так і праз сваіх прадстаўнікоў. Па сваім складзе яно з’яўляецца складаным і рэалізуецца праз шэраг больш канкрэтных правоў. Перш за ўсё гэта выбарчае права грамадзян, якое рэалізуецца ў двух аспектах: грамадзяне РФ маюць права абіраць (актыўны выбарчае права) і быць выбранымі ў органы дзяржаўнай улады і органы мясцовага самакіравання (пасіўнае выбарчае права), а таксама ўдзельнічаць у рэферэндуме. Праз выбарчае права рэалізуецца права грамадзян на ўдзел у кіраванні справамі дзяржавы праз прадстаўнічыя органы (Федэральнае Сход, заканадаўчыя сходу ў суб’ектах РФ) і прамыя формы дэмакратыі, такія як выбары і рэферэндум (ч. 1, 2 арт. 32). Права на ўдзел у кіраванні справамі дзяржавы праз выканаўчыя органы рэалізуецца шляхам права грамадзян на роўны доступ да дзяржаўнай службе, а на ўдзел у судовай улады — праз права ўдзельнічаць у здзяйсненні правасуддзя (ч. 4, 5 арт. 32). Такім чынам, Канстытуцыя РФ замацавала поўную магчымасць удзелу грамадзян у дзейнасці ўсіх трох галін улады: прадстаўнічай (заканадаўчай), выканаўчай і судовай.

У якасці формаў прамой (непасрэднай) дэмакратыі выступаюць такія асноўныя правы грамадзян, як:

• права на аб’яднанне, уключаючы права ствараць прафесійныя саюзы для зашыты сваіх інтарэсаў (арт. 30);
• права збірацца мірна, без зброі, праводзіць сходы, мітынгі і дэманстрацыі, шэсця і пікетаванне (арт. 31);
• права звяртацца асабіста, а таксама накіроўваць індывідуальныя і калектыўныя звароты ў дзяржаўныя органы і органы мясцовага самакіравання (арт. 33).

Да асноўных палітычных правоў можна аднесці і права на замену вайсковай службы альтэрнатыўнай грамадзянскай службай у тым выпадку, калі перакананні або веравызнанне грамадзяніна супярэчаць нясення ваеннай службы (арт. 59).

Палітычныя правы і свабоды

Некаторыя з палітычных правоў і свабодаў — звязаныя з функцыянаваннем дзяржаўнай улады — належаць толькі грамадзянам. Яны ўтвараюць спосаб прыцягнення грамадзян да кіравання дзяржавай.

• Свабода слова і сродкаў масавай інфармацыі азначае свабоду выказвання поглядаў, меркаванняў. Цэнзура забароненая. Устаноўлена адказнасць за ўціск, уціск (парушэнне) свабоды. Разам з тым забараняецца прапаганда або агітацыя нацыянальнай, сацыяльнай, расавай, рэлігійнай варожасці. Забараняецца таксама прапаганда расавай, нацыянальнай, моўнай перавагі.
• Права на інфармацыю. Кожны грамадзянін Расіі мае права свабодна шукаць, атрымліваць і распаўсюджваць інфармацыю. Ён мае права знаёміцца ​​з законамі і іншымі нарматыўнымі актамі, якія павінны публікавацца ў сродках масавай інфармацыі (выключэнне складаюць звесткі, якія прадстаўляюць дзяржаўную таямніцу ў адпаведнасці з законам аб дзяржаўнай таямніцы). Грамадзянін мае права атрымліваць інфармацыю пра самога сябе.
• Права на аб’яднанне азначае права ствараць розныя аб’яднання, удзельнічаць у іх або выходзіць з іх. Ніхто не можа быць абмежаваны ў сваім волевыяўленні.

Да грамадзкім аб’яднаньням адносяцца:

• партыі;
• прафесійныя саюзы;
• розныя арганізацыі грамадзян.

Некалькі законаў аб прафсаюзах, палітычных партыях і грамадскіх аб’яднаннях дэталізуюць дадзенае права на аб’яднанне.

• Права на правядзенне публічных мерапрыемстваў маюць толькі грамадзяне Расіі. Улада павінна быць загадзя папярэджана аб месцы правядзення мітынгу, дэманстрацыі, пікету. Усе мерапрыемствы павінны праводзіцца мірна і без зброі. Парадак ажыццяўлення дадзенага права рэгулюецца федэральным законам аб сходах, мітынгах, шэсьцях, дэманстрацыях і пікетаваньня.
• Права на ўдзел у кіраванні дзяржавай таксама належыць толькі грамадзянам Расіі. У Канстытуцыі ўстаноўлены наступныя віды такога ўдзелу: выбарчае права, права ўдзельнічаць у рэферэндуме, у мясцовым самакіраванні, у правасуддзі (як прысяжны засядацель), права на роўны доступ да дзяржаўнай службе. Канстытуцыя ўсталёўвае, што выбарчых правоў і правы на ўдзел у рэферэндуме пазбаўленыя асобы, якія знаходзяцца ў месцах пазбаўлення волі па прысуду суда, а таксама асобы, пазбаўленыя дзеяздольнасці па рашэнні суда.
• Права звяртацца ў органы ўлады з заявамі, скаргамі і т. д. Такія заявы могуць быць калектыўнымі або індывідуальнымі. Канстытуцыя гарантуе дадзенае права толькі грамадзянам Расіі.

Эканамічныя, сацыяльныя, культурныя правы

Дадзеныя правы складаюць свайго роду канстытуцыю сацыяльнай дзяржавы — гаранта годнага ўзроўню і высокай якасці жыцця грамадзян. Яны ажыццяўляюцца з дапамогай спецыяльна прынятых законаў, канкрэтызуюць такія правы.

• Права прыватнай уласнасці. Кожны можа індывідуальна або калектыўна валодаць, карыстацца, распараджацца любой маёмасцю. Уласнік можа быць пазбаўлены маёмасці толькі па рашэнні суда. З Крымінальнага кодэкса выключаная канфіскацыя маёмасці за любыя правапарушэння. Нацыяналізацыя, то ёсць зварот прыватнай уласнасці ў дзяржаўную, таксама выключаная з расійскага заканадаўства. Прымусовае адчужэнне маёмасці для дзяржаўных патрэб дапушчальна пры ўмове папярэдняга і раўнацэннага кампенсацыі. Канстытуцыя гарантуе права атрымання ў спадчыну.
• Грамадзяне Расеі і іх аб’яднанні маюць права прыватнай уласнасці на зямлю.
• Свабода працы. Канстытуцыя абвяшчае свабоду працы, у гэтай норме замацаваны ўсе асноўныя прынцыпы працоўнага права:
• праца вольны, гэта значыць чалавек можа альбо працаваць, альбо не працаваць. Кожны можа свабодна выбіраць месца працы і прафесію. Прымусовая праца забаронены;
• усе працоўныя маюць права на працу ва ўмовах бяспекі для жыцця і здароўя. Дзяржава абавязана кантраляваць ўмовы працы;
• працоўныя маюць права на ўзнагароджанне за працу без якой бы там ні было дыскрымінацыі. Дзяржава ўстанаўлівае мінімальны памер аплаты працы, аплачваць працу работніка ніжэй якога працадаўца не можа;
• забароненыя любыя формы дыскрымінацыі пры аплаце, прыёме, прасоўванні па службовай лесвіцы; працоўныя маюць права аспрэчваць рашэнне працадаўцы, гэта значыць права на працоўныя спрэчкі з працадаўцам; канстытуцыйна замацавана права на адпачынак. Законам устаноўлены дні адпачынку, калі працы забароненыя: выходные, святочныя, штогадовы аплачваемы адпачынак. Працадаўца не мае права іх адмяняць. Акрамя таго, абмежаваная працягласць працоўнага дня; абарона ад беспрацоўя: дзяржава стварае новыя працоўныя месцы або стымулюе іх стварэнне, арганізуе перакваліфікацыю працоўных на тыя прафесіі, якія карыстаюцца попытам. Дзяржава выплачвае дапаможнік па беспрацоўі.
• Права на прадпрымальніцкую дзейнасць. Кожны мае права на яе пры выкананні шэрагу правілаў: забараняецца манапалізацыя рынку і нядобрасумленная канкурэнцыя.
• Права на ахову здароўя і медыцынскую дапамогу. Канстытуцыя прадугледжвае наступныя элементы дадзенага права:
• бясплатная медыцынская дапамога ў муніцыпальных або дзяржаўных лячэбных установах у межах медыцынскага страхавання;
• свабода выбіраць лекара;
• дзяржаўнае заахвочванне заняткаў фізкультурай і спортам, на што выдаткоўваюцца сродкі ў дзяржаўным бюджэце;
• кантроль дзяржавы за экалагічным становішчам і прыняцце мер па ажыццяўленню экалагічнага заканадаўства;
• дзяржава абавязана пакрыць шкоду здароўю асобы, калi ён нанесены па віне дзяржавы.
• Права на жыллё. Ніхто не можа быць пазбаўлены жылля. Дзяржава прадастаўляе маламаёмасным і шматдзетным сем’ям бясплатныя кватэры. Дзяржава заахвочвае жыллёвае будаўніцтва.

• Права на сацыяльнае забеспячэнне. Яно таксама складаецца з некалькіх элементаў:

• права на пенсію (па старасці, па інваліднасці, з нагоды страты карміцеля);
• права на дапамогу па часовай непрацаздольнасці;
• права на дапамогу па беспрацоўі;
• права на дапамогу на дзяцей;
• права на дапамогу па цяжарнасці і родах.

• Права на адукацыю. У Канстытуцыі сказана, што кожны можа свабодна атрымліваць адукацыю без якіх-небудзь узроставых абмежаванняў. Адначасова ў Канстытуцыі ўстаноўлены віды бясплатнага адукацыі:
• дашкольную;
• школьнае асноўнае;
• сярэднюю прафесійную адукацыю;
• вышэйшую адукацыю для тых, хто вытрымаў конкурс пры паступленні ў інстытут.

Эканамічныя правы чалавека

Асаблівую групу асноўных правоў складаюць эканамічныя правы, гарантаванасць якіх дзяржавай стварае перадумовы выбару грамадзянамі не толькі сферы прыкладання працоўных намаганняў, павышэння свайго дабрабыту, але і ўмоў для рэалізацыі асобай іншых правоў і свабод: асабістых, палітычных, сацыяльных і культурных.

важнымі эканамічнымі правамі з’яўляюцца права прыватнай уласнасці на розныя віды маёмасці, у тым ліку права ўласнасці на зямлю, а таксама права на свабодную працу.

Вызначальным пры гэтым з’яўляецца прызнанне за грамадзянамі канстытуцыйнага правы на прыватную ўласнасць (Арт. 35), у тым ліку на зямлю (арт. 36). Дзяржава прымае на сябе абавязак аховы прыватнай уласнасці грамадзян, прычым прымусовае адчужэнне маёмасці, у тым ліку для дзяржаўных патрэб, магчыма няйначай як па рашэнні суда і толькі пры ўмове папярэдняга і раўнацэннага кампенсацыі.

Цесна звязана з правам прыватнай уласнасці і спадарожнічае яму права атрымання ў спадчыну, якое таксама гарантуецца дзяржавай. Толькі пры наяўнасці права прыватнай уласнасці магчымая рэалізацыя права на свабоднае занятак прадпрымальніцкай дзейнасцю (арт. 34).

Інакш, чым савецкія канстытуцыі, падыходзіць да гарантый, звязаным з працоўнай дзейнасцю, [[Канстытуцыя РФ 1993]] г. Раней замацоўвалася права на працу, у змест якога ўваходзіла права на атрыманне гарантаванай работы з аплатай працы ў адпаведнасці з яго якасцю і колькасцю, а таксама права на выбар прафесіі. Але дзяржава перастала быць адзіным уласнікам, з’явілася прыватная ўласнасць, а асоба здабыла права ўласнасці на маёмасць. Гэта не азначае, што дзяржава самаўхілілася ад гарантый права на працу, але змяніўся яго падыход да распараджэння грамадзянінам сваімі здольнасцямі і магчымасцямі свабодна працаваць або мець iншы крыніца існавання ў рамках дзеючага заканадаўства. Ролю дзяржавы зводзіцца да наступных канстытуцыйна замацаванай напрамках дзейнасці ў гэтай сферы:

• прымусовая праца забараняецца;
• замацоўваецца права на працу ва ўмовах, якія адказваюць патрабаванням бяспекі і гігіены, на ўзнагароджанне за працу без якой бы там ні было дыскрымінацыі і не ніжэй устаноўленага федэральным законам мінімальнага памеру аплаты працы;
• сцвярджаецца права на абарону ад беспрацоўя;
• прызнаецца права на індывідуальныя і калектыўныя працоўныя спрэчкі з выкарыстаннем устаноўленых федэральным законам спосабаў іх дазволу, уключаючы права на страйк (арт. 37).

Сацыяльныя правы чалавека

З эканамічнымі правамі цесна звязаны сацыяльныя правы.

сацыяльныя правы забяспечваюць годныя чалавека ўзровень жыцця і сацыяльную абароненасць. Да іх адносяць правы: на сацыяльнае забеспячэнне (сацыяльнае страхаванне, пенсійнае забеспячэнне і медыцынскае абслугоўванне), жыллё, права на адпачынак; права на мацярынства і абарону дзяцінства; права непрацаздольных бацькоў на клопат пра іх паўналетніх працаздольных дзяцей.

Асаблівую ролю мае права на сацыяльнае забеспячэнне, якое адлюстроўвае сацыяльны характар ​​дзяржавы, палітыка якога накіравана на стварэнне ўмоў, якія забяспечваюць годнае жыццё і свабоднае развіццё чалавека. Кожнаму гарантуецца сацыяльнае забеспячэнне па ўзросту, у выпадку хваробы, інваліднасці, страты карміцеля, для выхавання дзяцей i ў iншых выпадках, устаноўленых законам. Пры гэтым дзяржаўныя пенсіі і сацыяльныя дапамогі ўсталёўваюцца законам. Да ліку асноўных сацыяльных правоў ставяцца і такія правы, без якіх немагчымыя існаванне і развіццё цывілізаванага грамадства, вядзенне здаровага ладу жыцця, далейшае развіццё чалавечай цывілізацыі. Гэта перш за ўсё права на жыллё (Арт. 40). Дзяржава гарантуе, што ніхто не можа быць адвольна пазбаўлены жылля, але не бярэ на сябе абавязкі забяспечыць кожнага жыллём, хоць стварае для гэтага ўмовы тым, што заахвочвае жыллёвае будаўніцтва.

кожны мае права на ахову здароўя, у тым ліку на медыцынскую дапамогу (арт. 41). З гэтай мэтай не толькі фінансуюцца федэральныя праграмы, але і ўводзіцца абавязковае медыцынскае страхаванне, разам з дзяржаўнай і муніцыпальнай дазволена развіццё прыватнай сістэмы аховы здароўя, заахвочваецца дзейнасць, якая спрыяе ўмацаванню здароўя чалавека, развіццю фізічнай культуры і спорту, экалагічнай і санітарна-эпідэміялагічнаму дабрабыту. З гэтага выцякае канстытуцыйнае права на спрыяльнае навакольнае асяроддзе, пэўную інфармацыю аб яе стане і пакрыццё шкоды, нанесенай здароўю або маёмасці экалагічным правапарушэннем (арт. 42).

Права на адукацыю гарантуецца агульнадаступнасцю і бясплатнасцю дашкольнай, асноўнага агульнага і сярэдняга прафесійнай адукацыі ў дзяржаўных або муніцыпальных адукацыйных установах і на прадпрыемствах. У Расіі развіваецца таксама сетка прыватных адукацыйных устаноў. Пры гэтым дзяржава ўсталёўвае федэральныя дзяржаўныя адукацыйныя стандарты, якія дазваляюць прад’яўляць аднолькавыя патрабаванні да ўсіх відах навучальных устаноў.

Культурныя правы чалавека

культурныя правы забяспечваюць духоўнае развіццё чалавека. Гэта права: на адукацыю, доступ да культурных каштоўнасцей, свабодны ўдзел у культурным жыцці грамадства (у тым ліку свабоду літаратурнага, мастацкага, навуковага і іншых відаў творчасці), карыстанне вынікамі навуковага прагрэсу і т. Д.

У ліку асноўных культурных правоў і свабод Канстытуцыя гарантуюць свабоду творчасці ва ўсіх сферах дзейнасці чалавека: літаратурнай, мастацкі, навуковай, тэхнічнай і інш., А таксама свабоду выкладання. Інтэлектуальная ўласнасць як прадукт творчай дзейнасці ахоўваецца законам.

Канстытуцыйнае права як навука

Навука канстытуцыйнага права, яе паняцце і прадмет

Сістэма канстытуцыйнага права

Крыніцы і метады навукі канстытуцыйнага права

Канстытуцыя ЗША 1787 г.

Правы і свабоды чалавека і грамадзяніна

Асновы канстытуцыйнага ладу РФ

Міжнароднае права аб абароне права і свабод чалавека