Татараў электрон китапханәсе
Татарская электронная бібліятэка
Заснавана 12 мая 2006 г.
з адкрытых крыніц
і дасланыя аўтарамі.
кантакт
пошук
дадаць кнігу
У абранае
рэдкія выданні
Татарскія.
крымскія татары
татарскія сайты
бібліятэкі
архіў
падпіска
банеры
Татараў Халык мәкальләре
* Карагай тапмый, сораган таба.
* Сорашканның гаебе Юк.
* Сорашкан таў аша, Сорашмаган саташа.
* Татлыга татлы җавап.
* Тауга кычкыр, вул ды сиңа кычкырыр.
* Урынсыз Сорано Бір # 119; ахмаклык галәмәте.
* Беленеңне белеп з.
* Әйтә белгән авызда йомычка ды йомры була, Әйтә белмәгән авызда йомырка ды д # 119; рт кырлы була.
* Сөйли белмәгән авыздан телсез авыз мең артык.
* Сөйли белгән балык тотар, Сөйли белмәгәнне телсез балык йотар.
* Тэле кычыткан з # 119; в е Базар, Кулы кычыткан эш Базар.
* Чабатаны катласаң, ныгыр; З # 119; зне катласаң, з # 119; телер.
* Былтыр кысканга, быел кычкырмыйлар.
* Вакытсыз сөйләмә, Питрау да # 119; кесе булырсың. (Питрауда да # 119; цы сакауланудан.)
* Яшьне ат базарында сорыйлар.
* Тимерне кызуында сук, З # 119; зне кызуында әйт!
* Акыллыга ишарәт, Ахмакка тукмак.
* Акыллы з # 119; згә кул куй, Акылсызга Ваўчкоў куй.
* Аңлаганга чебен тавышы ды җитәр, Аңламаганга барабан тавышы ды аз.
* Кешенең акылы з # 119; зеннән, Асылы фигыленнән билгеле.
* З # 119; зе төпле кешенең # 118; зе башлы була, ды, # 118; зе башлы кешенең Авызы ашлы була, ды.
* Яхшының з # 119; зе акыл чакыра, Яманның з # 119; зе ачу чакыра.
* Да # 119; п сайрама, сандугач булырсың.
* Суның башы болактан, З # 119; знең башы колактан.
* Авыздагы з # 119; згә сін ія, Авыздан чыккач, з # 119; в е ія.
* Бакалар бакылдаганда дәшми Тору яхшырак.
* Да # 119; ркә ун да # 119; кәй салсу ды дәшми, тавык Берне салсу ды да # 119; рше авылга ишетелә.
* Санам сигез димә.
* Авызыңнан тере саескан очырма.
* Өендә кытаклый, Йомыркасын кешегә кереп сала (ялган вәгъдәгә Місаіл).
* Алдадым, котылдым димә, чыны алдыңа килер.
* Алдап алты адым ды атлый алмассың.
* Алдасаң ды тозы булсын.
* Алдан золымлык, Алданаў ахмаклык.
* Аз-аз алдап алдакчы булырсың, Аз-аз урлап угыры булырсың.
* Акыллы кэшы алданмас тая, алдамас тая.
* Аргы урамда бер ялган сөйләгән, бирге урамда ишетеп # 119; зе ышанган.
* Батканда Балта бирмәкче пайшоў, тартып чыгаргач, Балта Сабы ды кызганыч.
* Дөреслек синең ягыңда булса, кырык мең кэшы Каршэна булса ды курыкма.
* Дөрес эш өчен кыю басып тор!
* Кәкре лінейка белән туры сызып булмый.
* Кәкре таяк ерак атмас (таяк белән атып тидер # 119; дән Алыпов әйтелгән).
* Кэшы ышанмаслык з # 119; зне чын булса ды сөйләмә.
* Кыеш агачның ботагы туры булмас.
* Оста ялганчы дөрес з # 119; в е эченә генә ялган кушар.
* Суда чакта # 119; гезе, Судан чыккач мөгезе.
* Телсез кэшы ялганчыдан артык.
* Туры кэшы кыл кебек калса ды өзелми.
* Хаклык атайдан олырак (Які хаклык картлыктан олырак).
* Хаклык өчен качка кер, суга төш.
* Һәр ачык авызга бер алдаучы бар.
* Якынга ялган әйтмә, Битең иртән кызарыр, Еракка ялган әйтмә, Кода булса, Кыз алыр.
* Ялганчы белән куркак бер б # 119; рэк астында торалар.
* Ялганчыдан кояш бизгән.
* Ялганчы калыр оятка, * Расчы җитәр моратка.
* Ялганчылык — угрылар сыйфаты.
* Ялганчы ялганчыны ышандыра алмас.
* Яңгырдан соң кояш бар, * Алдаудан соң АЯП бар.
* Яңгырдан соң кояш яндыра, Ялганнан соң АЯП яндыра.
* Авызың тулы кара кан булса ды, кэшы алдында төкермә!
* Акылсыз авызны ачарга ачкыч кирәкми.
* Ачма. серең дустыңа, Дустыңның ды дустам бар, Ул ды сөйләр дустына.
* Бака ды бакылдамый торсам, ярылам, дигән.
* Ачмыйм, кім да # 119; рсен, сөйләмим, кім белсен?
* Ике арадагы сер икенең Берея # 119; лсә генә ачыла.
* Иләктә су Торма, Ахмакта з # 119; в е Торма.
* Салганы шикәр да # 119; ренми, Эчтән тынган беленми.
* Сер дустам да # 119; п булыр, Сер тотканы дус булыр.
* УРам з # 119; зсез булмас, Урман колаксыз булмас.
* Урманда ды сукмак бар, Агачта ды колак бар.
* Эчеңдә ут кайнаса ды, борыныңнан төтен чыгарма!
* Акыл Алтын таба, Алтын акылны табалмый.
* Акыл булмаса, Алтын ні эшкә?
* Дөнья киңлегеннән ні файда, Аяк киемең тар булса? Буең озынлыктан ні файда, Башыңда миең аз булса?
* Б # 119; рэ куйдан Туймас, Адәм уйдан туймас.
* Еў уйла, минутында эшлә.
* Уйлаган табара, Уйламаган батарэі.
* Аз булса ды # 119; в е акылың булсын.
* Акыллы башка таяк кирәкми.
* Акыллы авыр эштә ашыкмый.
* Акыллы Алга барыр, артына Карар.
* Акыллы ерып чыгалмаслык эш дөньяда Юк.
* Акыллының аты ды армый, туны ды тузмый.
* Акылны акчага сатып Алыпов булмый.
* Акылны җил алмый, Карака тая урламый.
* Акыл хискә буйсынмый.
* Аю көченә ышана, Кэшы акылына ышана.
* Кэшы да # 119; рке акыл, Акыл да # 119; рке сабыр.
* Киемгә карап Каршэна алалар, Акылга карап озаталар.
* Чебен дә аңгыраның авыз тирәсен чамалый (Авызы ачык була димәктән).
* Акылсыз башта Алтын б # 119; рэк тә файда бирмәс.
* Акылсызга бармак ні, уймак ні.
* Акылсызның артына салам кыстыралар.
* Да # 119; цы оя кормас, Тыле йорт кормас.
* Тилегә думбыра какма.
* Тыле Тыле дигән саен тигәнәк Буэ сикерер.
* Тыле тилене табара.
* Тинтәк ні тормас, ні утырмас.
* Тинтәк цік торганнан каравая кычкырыр.
* Ахмак кешенең ачуы Тыз кабарэ.
* Ахмак кэшы ярдәм итәм дып Ярда этәр.
* Ахмак көндез шәм Ягар, Траўні беткәч, кичен айга багар.
* Ахмакның Балта Сабы ды аркылы.
* Акыллының чәче уйдан агара, Ахмакның чәче мін дә калмыйм дып юкны уйлап агара.
* Акыллы з # 119; здән курка, Ахмак таяктан курку.
* Тыле коега бер таш салыр, йөз акыллы Аны чыгарудан гаҗиз булыр.
* Кэшы акылын ишет, # 118; зеңнеке белән эш іт.
* # 118; в е акылын чамалаган Хур булмас.
* Бер сынаганны ике сынасаң, шайтан көләр.
* # 118; в е атыңны сынар өчен кэшы атына утыр.
VII б # 119; лек. Белем-гыйлем, Уку-Язу, Галімаў-наданнар турында
* Белем Белен ашата.
* Белемлекнең чиге Юк.
* Җиде йортның телен бел, Җиде төрле белем бел.
* Икми Іганам шытмас, Өйрәнми белем йокмас.
* Яшьлегеңдә белем ал, картайганда сарыф кыл (той, куллан).
* Кул кыла алмаганны, белем кыла.
* Акыл — тузмас кіем, Гыйлем — корымас сёе.
* Бу заманда гыйлемсез, фәнсез кэшы — җансыз-тәнсез кэшы.
* Гыйлем ашарга сорамас, ашарга бирер.
* Гыйлем булмаганда, бар акыл ды Юк була.
* Гыйлем китапның эчендә дә, тышында ды була.
* Гыйлемсез бер яши, Гыйлемле мең яши.
* Дөньяны яуларга омтылма, аның гыйлемен яуларга омтыл.
* Дөнья тулы гыйлем, Башыңда дуброўка белем.
* Адәм Балас көмеш, Гыйлеме булса — Алтын.
* Җирнең Нуры кояш, кешенең Нуры гыйлем.
* Сін карышмасаң, гыйлем карышмый.
* Кітап Галімаў — телсез мөгаллим.
* Гыйлем акчага килми, тырышлык белән килә.
* Ерактагы укып беленә, якындагы да # 119; ренә.
* Заман хәзер Шунде нама: Укымаган эттән Яман.
* Кояш җирне яктырта, Уку міне.
* Уйламый Уку — аңгыралык, Укыганда икенчене уйлау — саңгыраулык.
* Уку каты булса ды җимеше татлы.
* Уку — ачкі кош, Язу — тозак.
* Укусыз белем Юк, Белемсез көнең Юк,
* Укы ды бел, уйна ды көл, Уйнавын уйна, Йомышны ды уйла.
* Укып бел # 119; бер башка, Да # 119; рэп бел # 119; бер башка.
* Мокытны кырык еў укыт — барыбер мокыт.
* Тытунь килсә, сабака куй, сабака килсә, тытунь куй (аш табынга килгәч, Уку белән ашауны бутап йөрмәскә).
* Тук Корсак сабакка чукрак.
* Бармак белән каткан җирне казып булмый, Әлифбасыз (алфавитсыз) язып булмый (Г. Тукайдан мәкальләшкән).
* Бирге урамда язганын аргы урамда # 119; зе дә танымаган.
* Каз ліны кавырсын, Хаты килсә алырсың.
* Өч наданга алмашынмас бер Язу белгән кэшы; Мәгърифәт эстәр, иренмәс һич кэшы булган кэшы (Г. Тукайдан мәкальләшкән).
* Ун кат укы, бер кат яз.
* Яза-яза Язу остасы булалар.
Укыган белән укымаган кэшы
* Бер укыган кешегә ике укымаганны бирсәләр дә алучы Юк.
* Б # 119; ләк ЗУР булмас, Укыган кэшы Хур булмас.
* Укыган глей узар, Укымаган глей тузар.
* Укыган укыр, Укымаган да # 119; рә сукыр.
* Укымаган бер Телле, Укыган ике Телле.
* Атай гыйлеме белән Галімаў булып булмый.
* Галімаў булып кім Туган?
* Галімаў кешене кадерләргә онытма!
* Кэшы яңлыша-яңлыша Галімаў булыр.
* Нада кэшы — сукыр тавык.
* Нада кэшы сукырдан Яман; Ялкау кэшы барыннан ды Яман.
* Нада кэшы — Яман кэшы.
* Нада кулыннан су эчмә, Тере суы булса да.
* Нада наданны сөяр, Галімаў галимне сөяр.
* Наданның з # 119; зе вакытсыз кычкырган әтәч кебек.
* Нада Ташков утырган — таш Ташков утырган.
* Наян кэшы — төлке кэшы, нада кэшы — көлке кэшы.
* Галімаў Белен нада аермасы — карга белән былбыл аермасы.
* Галімаў белсә дә сорый, нада белми дә, сорамый да.
* Галімаў уйлар, нада ышаныр.
* Йөз нада бер галимнең тырнагына тормас.
* Нада булып туалар, Галімаў булып # 119; ләләр.
* Наданлык АЯП т # 119; Гел, укымау АЯП.
* Ялкаулык, наданлык, фәкыйрьлек — бер туганнар.
* Белемлене балю булса ды ага дып бел!
* Дөньяда белгән дә бар, белмәгән дә, Бертигез булмыйдыр һич Барч бәндә (М. Гафуридан халыклашкан).
* Ике сигез уналты икәне кім дә белә.
* Яшьлектә белгән — Ташков язган, Картайгач белгән — бозга язган.
* Һәр філ озын борынлы булса ды, Һәр озынборын філ булмый ..
Татарскія народныя прыказкі на татарскай мове.
Югары сыйныф укучылары өчен Элект курслар программасы «Кайсы һөнәр яхшырак?»
Авыл мәктәпләрендә профильле укыту түбән дәрәҗәдә, чөнки аның мөмкинлекләре Юк, шартлар тудырылмаган.
Әлеге Элект курсның төп максаты: балаларның нәрсәгә сәләтле, һәвәс булуын искә Алыпов, тиешле һөнәр сайлау, киләчәктә эчке халәтенә туры килә Торгау эшчәнлек белән шөгыльләнү өчен юнәләш бирү, тормышта үз урыннарын сайлауга комплекслы әзерлек.
Тәкъдим ителә Торгау унҗиде сәгатьлек курс программасы төрле һөнәрләрләрнең нечкәлекләрен, авырлыкларын, ні дәрәҗәдә җаваплы булуларын төшендерергә ярдәм итәр дып ышанасы килә.
Элект курста төрле дәрес формалары бирелгән: дәрес -очрашу, дәрес -суд, дәрес -реклама, дәрес прэзентацыя, дәрес -канферэнцыя. Һәрбер дәрес үзенчәлекле, кабатланмый. Төрледән -төрле һөнәрләргә багышланган. Шул ук вакытта татараў целе һәм әдәбияты фәннәре белән БІК тыгыз бәйләнештә Алыпов барыла. Балалардан телне, әдәбиятны яраттыру өчен, дәрес кысаларында бөтен шартлар ды тудырылган.
Дәрес эшкәртмәләре яңа тэхналогія нигезендә төзелгән.Алар Уку мәсьәләсен Куюн, чишүне, бәяләүне повязяў эченә алалар. Шулаев ук, мөмкин булганча, кампутар куллану күздә тотыла.
Элект курс югары сыйныф укучылары өчен тәкъдим ителә.
— укучыларда үзләрендә булган иң мөһим һөнәри сыйфатларның үсешен дөрес үзанализлау, белем һәм күнекмәләр формалаштыру, аларны кешегә куела Торгау һөнәр, хезмәт эшчәнлеге таләпләре белән чагыштыру;
— һөнәрләргә карата ихтирам хисе тәрбияләү;
— татараў җанлы, татараў рухлы шәхесләр тәрбияләү;
— укучыларда мілі горурлык хисе булдыру, үстерү;
— татараў милләтенең тарихын, мәдәниятен һәм сәнгатен өйрәнү;
— татараў халкының гореф-гадәтләрен, йолаларын белү һәм үтәү, аларны тәрбия итеп куллану;
— районыбыз җирлегендә иҗат итүче язучылар, шагыйрьләр, яшьләр тэатры артистлары белән очрашулар;
— югары Уку йортлары, аның укыту системасы белән танышу, мөгаллимнәре белән очрашу;
Журналист- карэспандэнт булырга теләүче балалар сәләтле балалар һәм мәктәп турында мәкаләләр язып Алыпов киләләр.
Г. Бәширов «Намус», М.Әмир «Тормыш җыры», «Миңлекамал») Дәрескә аграном, хуҗалык җитәкчеләре чакырыла. Балалар чыгышы белгечләр чыгышы белән бергә бәйләп Алыпов барыла.Шулай ук шушы һөнәрләрне сайларга теләгән балаларга киңәшләр бирелә.
Югары сыйныф укучылары белән һөнәр сайлау юнәлешендә дәрес -канферэнцыя үткәрүне уңай күренеш дып саныйм.
Бер ай Алдан укучыларга әсәрне укырга тәкъдим итәм. Укучылар әсәрне укыр алдыннан конференциядә каралачак сорауларны бирәм. Укучылар тарафыннан Р.Төхфәтуллин иҗатына багышланган бюлетэнь дә чыгарыла. Ай Буэ төркемләп әзерләнәләр.
Монд төр дәрес аларга алдагы тормышта һөнәр сайлауга җитдирәк карарга ярдәм итәр дып уйлыйм.
Тэма: Кэшы кайчан Матуру була?
2) Укучыларны фикер йөртергә, үз фикерләрен булдырырга, әдәби әсәргә җитди карарга, тирәннән уйланырга күнектерү.
3) Үз фикерләрен Матуру итеп сөйли, дәлилли белү күнекмәләрен үстерү.
4) Һөнәр турында җитди Караш формалаштыру.
Дәресне җиһазлау: кітап күргәзмәсе, магнітафон язмаларны.
Дәрес төре: дәрес-канферэнцыя
Дәрес -тибы: белемнәрне камилләштерү, Уку мәсьәләсен кую.
I Психологик халәт тудыру.
Кадерле укучылар! Күңелендә яшьлек, иңнәрендә канат тойган яшүсмерләр! Дәрес -конференциягә рәхим итегез! Тормыш, хезмәт, мәхәббәт, бәхет, һөнәр, дуслык турында сөйләшербез, икеләнсәк -киңәшербез, кирәк икән -серләшербез! Бүгенге дәрес сезне көтә. Без Аны «Кэшы кайчан Матуру була?» Дып атарбыз.
Максатыбыз-Р.Төхфәтуллинның «Йолдызым» әсәрендә күтәрелгән мәсьәләләрне, проблемаларны чишү, фикер йөртү, үз фикерләребезне Матуру итеп сөйли, дәлилли белү, әдәби әсәргә җитди Караш тәрбияләү, тирәннән уйлану, әсәрдә күтәрелгән мәсьәләләрнең бүгенге көндә мөһим булуларына игътибар итү. Киләчәк тормышта үз урыныгызны табуга юнәлеш бирү, дөрес һөнәр сайлау турында уйлану.
Дәресебезнең эпіграфы итеп, Ф.Харисның «Кэшы кайчан Матуру була?» Шигыренең берничә юлын алырбыз.
Кэшы кайчан Матуру була?
Кэшы Матуру шул вакыт:
Глеі өчен, Халк өчен
Яшәгәндә җан атып.
Олы Данг ирешеп тә,
Кече булып калганда.
Олы җан булып калганга,
Олы җанлы булганга.
-Әйе, кеше- табигать тарафыннан яратылган иң бөек зат. Вул бу Фані дөньяга бары бер генә мәртәбә килә.Һәм Індзе, сүз дә Юк, вул дөньяга яшәү өчен, Матуру яшәү өчен туа.Үз бәхетен табарга, үзенең яшәү рәвешен булдырырга омтыла. Бу берсүзсез Шулаев булырга тиеш тә.Чөнки һәрбер кэшы — үзенә күрә бер шәхес, үзе бер дөнья.Ә Індзе аңа үз теләкләрен, хыялларын тормышка ашырырга, зәңгәр күк гөмбәзе астындагы тормыш диңгезендә үз урынын табарга нәрсәдер комачаулый икән, намуслы җәмгыять аңа ярдәм итәргә бурычлы. Шулаев ды җәмгыятьнең кэшы алдына куйган бер шарты бар: кэшы, намуслы җәмгыять тарафыннан куелган таләпләрне үтәп, тормышны үзенә кагыйдә итеп алырга тиеш.Нинди таләп куела соң кэшы алдына? Вул, омтылышына, сәләтенә карап, һөнәр сайларга, Аны җиренә җиткереп башкарырга, кешеләр белән дус -тату мөгаләмәдә булырга, башкаларга игелек кылырга, Р.Харис сүзләре белән әйтсәк, «Олы җанлы» булырга тиеш. Башкаларның хокукын бозу турында уйларга ды тиеш түгел.Бары Шунде кешеләр белән генә Матуру җәмгыять төзеп була. Һәм киресенчә үзара хөрмәткә корылган җәмгыять кенә кешеләрне якыйната, Алар арасындагы бәйләнешне Матуру, ярашлы итә. Кешеләрнең бер-берсенә ышанычы шушы мөнәсәбәтләрнең нигезен -җәмгыятьне барлыкка китерә. Җәмгыять бары кэшы өчен яшәргә тиеш. Ә кэшы җәмгыятьтә үзен иркен, рәхәт хис итәргә, үзенең бәхетен табарга хаклы.
Укучылар фикере тыңланыла.
Укытучы: Әйдәгез, хәзер тавыш бирү Юлы белән кемнең нинди фикердә булуын ачыклап китик.
«Кім нинди фикердә? «Соравына җавапны саннар белән тутырырга.
1. Сін «бәхет» төшенчәсен ничек аңлыйсың?
А) Бәхет вул -байлык.
Б) Эх, бәхетнең нәрсә икәнен
Белсәң пайшоў, кэшы, сін әгәр.
Илең өчен яши алулар
Бәхет лә вул, бәхет никадәр.
У) «… Бәхет ул- үзең теләгәнчә яшәү, матди һәм рухи бәйсезлек.»
А) Ул бәхетле, аның өчен бәхет -халкына хезмәт итү.
Б) Халык алдында ЗУР абруй казанды, хөрмәт яулады, шуңа ды бәхетле.
У) Шәхси яктан караганда бәхетсез, беренче мәхәббәте белән була алмады.
Ә хәзер, шушы фикерләрдән чыгып, Р. Төхфәтуллинның «Йолдызым» әсәрендәге Гөлзифа образына күчәбез.Гөлзифа бәхетлеме? Гомумән, вул бәхетне ничек аңлый? Аның яшәү рәвеше нидән гыйбарәт?
Төркемнәрдән җавап көтелә. (Балаларның якынча җаваплары теркәлә)
2 төркем. Укучы чыгышы: Безнең күз алдыбызда кечкенә генә кызчыктан бөтен рэспубліка күләмендә дадзены яулаган, шөһрәт казанган, үзенең тәҗрибәсен бөтен республикага җәелдергән аграном дәрәҗәсенә күтәрелгән Гөлзифа образы.Әмма бу дәрәҗәгә күтәрелгәнче, аңа БІК күп көч түгәргә туры килә.Ул максатчан, ныклы омтылышлы, ныклы ихтыяр көченә ия.Һәм шуңа күрә ЗУР югарылыкка ирешә, Халык алдында ЗУР ихтирам казана.Бу үзе- ЗУР бәхет.
3 төркем: Укучы чыгышы. Бәхет вул — тормыш диңгезендә үз урыныңны, кыйблаңны табу, үзеңнең күңелеңә охшаган, сәләтеңә туры килгән һөнәр сайлау.Шулай ук үзеңне аңлап, санлап, хөрмәт итеп яши Торгау тормыш юлдашы табу- Гөлзифага болар бөтенесе дә насыйп булды.Давыт аңа тиң түгел пайшоў. Ә Җиһангир белән аларның тормышка карашлары, рухи дөньялары ды туры килә.Һөнәрләре дә охшаш. Алар- авыл халкының терәге, ярдәмчесе, тоткасы.Колхоз тормышы, авыл Халк язмышы Алар кулында. Бу -үзе ЗУР бәхет.
Укытучы: Әсәрдә күтәрелеп чыккан төп праблема ды бәхет проблемасы. Төркемнәрдәге җавап белән килешми мөмкин түгел, хезмәт -бәхет чыганагы. Тормышта бәхетле булу, үз урыныңны табу өчен нык белемле булырга, хезмәт яратырга кирәк.Сүз дә Юк, дөрес һөнәр сайлау шуның белән дә бәйле.Әнә біт Г.Тукай ды ні дзі:
Эшчән кэшы булу -бик ЗУР бәхет,
Эш ул- бу тормышның үзәге.
Укый- яза белү -шул тормышның,
Гәүһәр кебек Матуру бизәге.
Эш һәм белем бергә җыелсалар
Гына тормыш Матуру була ала,
Уку -язу белән коралланган
Кэшы аңлы тормыш кара ала.
Гөлзифага дөрес һөнәр сайлау, бәхетле булу өчен Шакці гына цір түгеп укырга ды туры килде. (Балалар таблицаны тутыралар) .Һәм Індзе соңгы Сорано: «Кэшы кайчан Матуру була?» Гөлзифа «Матуру» кэшам?
(Төркемнәрдә эш Алыпов барыла. Сораулар Алдан бирелә)
Һәрбер төркем җавап бирә.Укытучы җавапларны хуплый.
(Анан 3 сорауга җавап саннар белән тутырыла)
Укытучы: Әйе, чыннан ды, без дәрес Буэ шушы сорауга җавап эзләдек.Дәресебезнең темасы ды Сорано формасында алынган пайшоў: «Кэшы кайчан Матуру була?» Һәм бу сорауга җавап тая таптык шикелле: кэшы глеі өчен, Халк өчен җан атып яшәгәндә генә Матуру була .Ринат Харисның фикере белән килешми һич мөмкин түгел. Ә Гөлзифа, Җиһангир, Мөнирләр нәкъ шундыйлардан саналалар.Димәк, нәтиҗә Шунде: нинди генә һөнәр иясе булсаң ды, чын кэшы, «Матуру» кэшы булу кыйммәт, үзеңдә гомумкешелек сыйфатлары тәрбияләү зарур.
Ә хәзер сүз төркем җитәкчеләренә бирелә. (Алар һәрберсе чыгыш ясый.Күпме көч чыгуга, тырышлыкларына карап, төркемдәге укучыларга Білзе куялар. Билгеләр журналга төшерелә.)
V. Өй Эше (Сайлап алу хокукы бирелә)
1. Гөлзифа вобразы үрнәгендә үз өстендә эшләү планы, тормыш программасы төзергә.
2. «Нәрсә вул бәхет?» Темасына «Тургай» радиотапшыру үзәгенә чыгыш әзерләргә.
3. Анкета тутырырга. (Мәҗбүри)
1. Нәрсә вул бәхет? Сін бу төшенчәне ничек аңлыйсың?
2. Ул сін тормышта сайлаячак һөнәр белән бәйлеме?
3. Кім булырга хыялланасың?
4. Ні өчен бу һөнәрне сайлыйсың?
5. Бүгенге дәрес сиңа тормышта үз кыйблаңны табарга ярдәм иттеме?
6. Монд дәресләр үткәрү кирәкме?
7. Тагын нинди төр дәресләрнең үтүен теләр идең?
(Т. Миңнуллинның «Үзебез сайлаган язмыш» әсәре буенча)
Максат: Әсәрдә куелган проблемаларны, куелган мәсьәләләрне чишү.Аларның бүгенге көндә мөһим булуын ачыклау.Темага бәйле рәвештә укучыларның сөйләм телен һәм иҗади фикерләвен, дәлилләвен үстерү. Аларда тормышка дөрес Караш тәрбияләү. Язучы иҗатына карата кызыксыну уяту.Һөнәр сайлауга юнәлеш бирү: суд хезмәткәрләре һөнәрләре белән танышу.
Метод- алымнар: әңгәмә, мөстәкыйль эш, эзләну метады.
Дәрес — төре: Дәрес -суд.
Дәрес тибы: Белемнәрне камилләштеру.
I. Оештыру: Психологик халәт тудыру.
(Укытучы сөйләме Алдан компьютерда микрофоннан яздырыла.)
Әдәбият … Әдәбият ул- тормыш дәреслеге.Бу, чыннан ды, Шулаев. Әдәбият һәм тормыш үзара аралашып, ярдәмләшеп, бер- Берс үстереп һәм яхшыртырга тырышып яшәүче ике дөнья. Тормыш никадәр катлаулырак, чишеләсе мәсьәләләр никадәр күбрәк, әдәбият шулхәтле кирәгрәк, әһәмиятлерәк була бара.Әдәби әсәрләр безгә бу Фані дөньядагы иң четерекле проблемаларны хәл итәргә ярдәм итәләр.
Язучы, шушы ике дөньяның нәкъ үзәгендә торып, бу проблемаларны уңышлы гына хәл итә, әкияттәге кебек шушы ике дөнья арасына күпер сала.
Китапсыз узган Гамер — мәгънәсез узган Гамер. Безнең чорд бу бигрәк тә Шулаев. Кітап вул -һәркемнең якын юлдашы, киңәшчесе, Ваўчкоў күрсәтүче, бу тормышта үз кыйблаңны табарга ярдәм итүче.Әсәрләр бездә күркәм сыйфатлар, батырлык һәм ихтыяр көче тәрбияли. Аларны укыган саен, тормыш офыклары киңәя, үзеңнең эчке дөньяңны күбрәк аңлый башлыйсың, тирә-юньгә мөнәсәбәт тә үзгәрә.
Әсәрләр безгә гыйбрәт алыр, күңелне баетыр өчен генә түгел, түбәнлекләр, ваклыклар, әшәкелек, ямьсезлекләр белән килешмәс өчен, аларга карата нәфрәт хисе кабындыру өчен дә кирәк.
Әдәби әсәрнең телен анлаган кэшы өчен әсәр эчендә әллә никадәр хәзинә Ята. Язучының ні әйтергә теләвен аңлау -үзе бер ачыш. Язучы үз теләгәнен бервакытта ды әйтер бетерми. Ә без сезнең белән шул табышмакны чишәргә тиеш.
Без Т. Миңнуллинның «Үзебез сайлаган язмыш» пьесасын укып чыктык.Әсәр җитди, бигрәк тә югары сыйныф укучылары өчен. Ні өчен дисәгез, сез озакламый мөстәкыйль тормышка аяк атлаячаксыз. Сезнең Алдан мең төрле Сорано, мең төрле праблема. Ә шуларның иң мөһиме -шушы зәңгәр күк гөмбәзе астындагы тормыш диңгезендә үз кыйблагызны табу, дөрес юнәлеш алу, үзегезгә тиң, көчегездән килердәй, сәләтегезгә туры килердәй һөнәр сайлау. Ләкин шуны онытмагыз: нинди генә һөнәр сайласаң ды, иң элек чын кэшы була белү кыйммәт. Т. Миңнуллин әсәрендә нәкъ менә шул фикерне әйтергә цялі дә. Әйдәгез әле дәрес темасын тагын бер мәртәбә укып карыйк: вул ничек яңгырый икән?
(Балалар кычкырып укыйлар)
II.Уку мәсьәләсен кую.
-Кім гаепле? Безнең киләчәк кім кулында?
Укытучы: Бу сорауны сез ничегрәк аңлыйсыз? Сүз нәрсә турында бара? Төркемнәрдә уйлыйсыз. Ачыклык кертәбез.
Һәрбер төркемнән берәр балю чыгыш ясый. Җаваплар тыңланганнан соң, укытучы тулыландыра.
— Әйе, вакыйга -авыл мәктәбендә. Педсавет бара. БІК дөрес, сүз ялган билгеләр, элеккечә укыту, билгеләре күтәрелеп куелган атэстат турында бара.
Сорано: укыту системасының бола баруына кім гаепле? Мәктәп коллективына кыскача гына бәя бирегез.
II. Уку мәсьәләсен чишү.
Куелган сорауга җавап эзлиләр. Һәрбер төркем җавабын әзерли.
Беренче төркем укучысының якынча җавабы: Мәктәптә искечә укытыла. Ялганлыкка Ваўчкоў куела, бер- береңне яратмау, битарафлык күренешләре күзәтелә (Мәсәлән, біялогія укытучысы Фасил бар нәрсәгә битараф.Аңа үгез үлсә -іт, арба ватылса -утын) Һәм Шунде хәлләрне, коллективтагы каршылыкны кискенләштерүче сәбәпләр дә бар.
— Нинди сәбәпләр вул?
2нче төркем: Шушы вакыйгаларны китереп чыгаручы төп сәбәпләрның Берс -мәктәпнең элеккеге укучысыннан килгән хат. Бу хат педсавет барышын бөтенләй икенче якка борып җибәрә.
Укытучы: Әйе, бола ды Шауля барган педсоветны укучыдан килгән хат тагын ды җанландырып җибәрә.Һәм шушы вакыйгадан соң, әсәрдә каршылык тирәнәя.
Сорано: Укытучыларда хатка карата нинди фикерләр Туа? Шул фикерләрне әйтегез.
3 төркем: Айдаров- РАНА мөдире паніка куптарырлык нәрсә күрми. Яшь рус целе укытучысы Нурыя үзен гаепле сизә. Тикмәгә акча Алыпов ятуда гаепли. Укыту сыйфатын күтәрү турында уйланырга кирәклекне әйтә. Дырэктар Илгиз Туктаров Моны фаҗига дып исәпли. Укытучыларны уянырга чакыра. Укыту системасын төбе -тамыры белән үзгәртү ягында тора.
Укытучы: Әйе, Туктаров — яшь мөдир. Вул бу хәлне, укучыларыннан килгән хатняе укыганнан соң, фаҗига дып бәяли.Бу нинди куркыныч сүз, укучылар. Ні өчен вул Аны Шулаев дып Атыйя соң?
Укучы: Хәлил Саттаров, мәктәпнең элеккеге укучысы, үзенең белеменә ышанып, інстытутка бара. Әмма керә алмый. Шунде гына үзенең белемсез икәнен аңлый. Бу шәхес фаҗигасе түгелмени?
Укытучы: Әйе, бу, чыннан ды, шулай.Бу — укучының өмете сүнү.Әсәрдән күренгәнчә, педсоветта укытучыларның фикере икегә аерыла. Ике төркем Туа. Бер якта пазове тәртипләр белән килешүче төркем, икенче якта күз буяуга, искелеккә, битарафлыкка Каршэна укытучылар тупланган.
Әйдәгез, шушы образларны табыйк.
Компьютерда табліца төзелә.
Вагыйга урыны. Уңай карашлы герой (вобраз) Тискәре карашлы герой.
педсавет. Туктаров һ.б.
Шулаев итеп, кім гаепле Індзе Шунде битарафлыкка?
Укучы: Иң беренче чиратта Уку -укыту буенча мәктәп мөдире урынбасары Мөнирә гаепле. Калгас рәисе Хатынь Шәйхаттарова Шулаев ук искелек калдыгы. Үзен генә кайгыртучы тып. Мөнирә үз гаебен таныйсы урынына Туктаров өстеннән шикаять яза. Сез аңа нинди хөкем чыгарыр идегез? Хәзер үзегезне суд залында итеп хис итегез.Сез- хөкем чыгаручылар.
(Бу эш балаларга Алдан бирелә.Һәрбер төркемнән сәләтле балалар катнаша.Студент-практикантларны ды катнаштырырга мөмкин.)
Дзяжураць: Басуыгыз сорала.Суд килә.Хөрмәтле суддзя! Пракурор, адвакат һәм публіка үз урыннарын алалар.
Суддзя: Утыруыгызны сорыйм. Без мәктәп мөдире Илгиз Туктаров эшен тыңлыйбыз. Уку-укыту эшләре мөдире, аның өстеннән шикаять язып, судкі биргән. Вул іп. Туктаровны калектыўныя, таркатуда гаепләгән.Димәк, Илгиз Кәримович калектыўныя, таркатуда гаепләнә.
Пракурор тыңларга әзерме? Яклау әзерме? Гаепләүне яхшырак аңлау өчен, Илгиз Туктаров белән ныклабрак танышу кирәк. Илгиз Кәримович, сүз сезгә бирелә, үзегез турында сөйләгез.
Илгиз Кәримович: Мін мәктәп дырэктары булып эшлим. Миңа 25 яшь. Биш еў бу мәктәпне җитәклим. Гаиләм Юк. Максатым -мәктәптәге укыту системасын яхшы якка үзгәртеп кару.
Суддзя: Сәбәбе нәрсәдә? Нәрсә канәгатьләндерми.
Туктаров І.К .: Індзе берничә еў рәткә укучыларыбыз югары Уку йортларына керә алмый. Белемнәре җитеп бетмен. Моңа, әлбәттә, без — укытучылар гаепле. Без балаларның киләчәген хәл итүгә аяк чалабыз. Хыялларын тормышка ашырырга комачаулыйбыз. Мін Моны ЗУР фаҗига дып исәлим.
Суддзя: Ә ні өчен сезнең өстән шикаять язылган? Сезне калектыўныя, таркатуда гаеплиләр.
Илгиз Кәримович: Белмим, минем бер калегам белән дә каршылыкка кергәнем Юк. Яхшы мөгаләмәдә дып саныйм. Аларга ды үз бурычыбызны гына аңлатырга телим.
Суддзя: Сезнең әйтер сүзегез беттеме, иптәш Туктаров?
Илгиз Кәримович: Әгәр кемнәрнедер минем җитәкчелек итү, минем таләпләр канәгатьләндерми икән, мін башка мәктәпкә күчәргә әзер. Гаиләм Юк. Берүзем.Бәлкем шул гаепләүче икенче төрле таләпләр куяр, үзгәртүне икенче төрле юнәлештә Алыпов барыр.
Суддзя: Әйе, сүзне гаепләүчеләргә биреп карыйк. Монд коллективтан сигез кэшы кул куйган. Аз түгел. Димәк, сигез кэшы сезнең эшегездән канәгать түгел. Сезне калектыўныя, таркатуда гаепли.
Мөнирә ханым, сүзне сезгә бирәбез. Бераза үзегез турында сөйләгез. Мәсьәләгә ачыклык кертегез.
Мөнирә: Мін -мәктәпкә укыту эшләре мөдире. Эш тәҗрибәм 25 еў. Әйе, әйе, 25 еў гомеремне балаларга багышладым. Ә ниндидер юклы-барлы биш еў стажам булган малая міне өйрәтеп Ята. Өстәвенә калектыўныя, тарката.
Суддзя: Сез үзегезне хаклы дып саныйсызмы?
Мөнирә: Әлбәттә, мін біт үзем генә түгел, без сигез. Безнең калектыў көннән-көн Таркан. Ә бары Илгиз Кәримович гаепле. Имештер, балалар інстытутка керә алмый. Вул укымаган балага укытучы гына гаепле түгел Індзе.
Суддзя: Сүзегез беттеме?
Мөнирә: Бетмәде әле, мін Туктаровны өлкән укытучы Нарыман абыйның үлемендә дә гаеплим.
Суддзя: Ә нигә вул укытучы кул куймаган? Вул вакытта аның хәле біт әле яхшы булган. Өстәвенә Илгиз Кәримович белән бер түбә астында торганнар. Өеннән дә куып чыгармаган. Димәк, вул Аны гаепле дып тапмаган. Ә бәлкем, аның берәр якыны бардыр Монд?
Динә: Бар, бар. Хатыны- Шәмсенур. Мін — кызы Монд.
Суддзя: БІК әйбәт. Шәмсенур ханым, сез ничек уйлыйсыз? Сезнең тормыш иптәшегезнең үлемендә Туктаров гаеплеме?
Шәмсенур: Юк, әлбәттә. Вул йөрәк авырулы пайшоў. Педсоветтагы сөйләшү, әлбәттә, Аны борчуга Салда. Әмма вул Илгиз Кәримовичны түгел, үзен гаепле Санад. Яшь директорга безнең бернинди дә шелтәбез Юк.
Суддзя: Динә, бәлкем, сез укучылар исеменнән берәр сүз әйтерсез. Башта үзегез турында берничә сүз әйтеп узсагыз пайшоў.
Суддзя: Сәбәбе нәрсәдә? Белмисезмени аның фәнен?
Динә: Эш белмәүдә түгел. Вул әти үлгән көннәр пайшоў. Мін бу кайгыны БІК авыр кичердем. Мөнирә апа, шул форсаттан файдаланып, «2», ә шул исемлектәге тагын бер тәҗрибәле укытучы (Шәйхаттаров) «3» куйды. Ә минем тирән белем аласым, чын кэшы буласым килә. Аларның дәресләре никтер кызыклы түгел. Һаман бер нәрсә. Мөмкин булса, мін чыгарылыш имтиханнарын башка мәктәптә бирер ідзем. Үземнең белемемне сыныйсы, күрсәтәсе килә.
Суддзя: Ә директорыгызга, яшь укытучыларга карашыгыз нинди?
Динә: Илгиз Кәримовичны бар укучы ярата, хөрмәт итә. Аның укыту системасы безгә ошый. Таләпчән. Укучылар белән уртак тэл таба. Без аның китүен теләмибез. Кемнәрнедер аның тактикасы канәгатьләндерми икән, үзләренә дә китәргә мөмкин біт.
Суддзя: Ә әтиегез үлемендә вул гаепле дып саныйсызмы?
Динә: Юк, Юк. Андый Олы йөрәкле кешене кэшы үтерүдә гаепләп буламыни?
Суддзя: Адвакат, сезнең сүз.
Адвакат: Кэшы үтерүдә беркемгә дә вәкаләт бирелмәгән, җан бирү, җан алу -бары цік Аллаһ иркендәге эш. Туктаровның Монд бернинди дә гаебе Юк.
Калектыў таркатуда гаепләү дә дөрес түгел. Туктаров хаклы: укытучы бөтен көчен, ихтыярын, вакытын, Гамера, иманын балаларга багышларга, теләсә Кайсы сәләтле укучы теләсә нинди вузга керә алырга тиеш. Шулаев укытырга сәләтсез икән, андый кэшы укытучы түгел. Мін Туктаровны үз мәктәбендә калдыруны яклыйм. Ә гаепләүгә кул куйган кешеләргә үзләрен үзгәртеп корырга, я булмаса, бәлкем, башка һөнәр сайларга кирәктер. Үзләре сайлаган язмыш, бәлкем, түзәргәдер.
Хөкемдарлар Карар чыгарырга таралышалар.
Пракурор: (Карар белән таныштыра)
Хөкемдарлар түбәндәге Карар чыгарды:
1. Туктаров Илгиз Кәримовичны үз мәктәбендә, үз эшендә калдырырга, үз алдына куелган максатын тормышка ашырыр өчен тулы хокук бирергә.
2. Мәктәпнең Уку -укыту эшләре мөдире Мөнирә ханымны, эшеннән Азат итеп, гади укытучы итеп калдырырга һәм беренче кисәтүдән соң эшеннән куарга.
Укытучы: Укучылар, без сезнең белән суддзя, пракурор, адвакат, дырэктар, укытучы роленә дә кереп карадык.
Укытучы сүзе (дәвамы). Үзегез каршылыкларны таптыгыз, геройларга бәя бирдегез. Димәк, төп каршылык нинди Монд?
Укучы: Мәктәп белән җәмгыять арасында. Җәмгыятькә, тормышны Алыпов бару өчен, белемле кешеләр кирәк. Ә драмада күренгәнчә, мәктәп биргән белем тиешле дәрәҗәдә түгел һәм менә төп каршылык нәкъ менә Шунде күренә.
Укытучы: Әйе, БІК дөрес. Мәктәп җәмгыятьне канәгатъләндерерлек шәхесләр әзерләми. Тормышыбызның Алга китеше өчен, чыннан ды, белемле кешеләр кирәк. Белемсез кешеләр белән эшләве авыр һәм Алар белән киләчәкне төзү дә кыен булачак. Менә шуңа күрә дә мәктәп җитәкчеләре булып Туктаров кебек шәхесләр эшләргә тиеш.
Калгас рәисе Шәйхаттаров тая аның кирәклеген чын йөрәктән аңлый һәм Аны яклаучылар ягына басу.
Ә хәзер һәрбер төркем әсәрнең төп идеясен формалаштыра. Әсәрнең төп идеясе нәрсәдән гыйбарәт? Праблема?
1 төркем: Укучы — киләчәкне Алыпов баручы кэшы. Укучының белеме нинди, киләчәге Шунде. Җәмгыятебезнең киләчәк проблемасы турында яза Т. Миңнуллин.
Әйе, бу иң мөһим праблема. Т. Миңнуллин бу драмасын 1972 елда язган. 30 еў элек тә бу праблема мөһим булган. Һәм бүгенге көнгә кадәр вул үзенең әһәмиятен югалтмаган. Әсәрнең төп идеясе — ялганга Каршэна чыгу.
Сорано 3 енче төркемгә:
Сез Мөнирә ханым һәм аның фикердәшләренә нинди киңәш бирер идегез.
3 төркем: Без Мөнирә ханымга түбәндәге киңәшләрне бирер идек:
— Укучының белеменә карап бәя куярга.
— Укытуның сыйфатын яхшыртырга.
— Һәр укучыга шәхси якын килергә.
— Білзе куйганда, һәр адымда гади булырга.
Укытучы: Күз алдына китерегез: ялган атэстат алу һәм түбән дәрәҗәдәге белем белән югары Уку йортларына бара. Имтиханнарны бирә алмыйча, авыр, алданган хәлдә Калу. Аннары кемнеңдер ярдәме белән укырга керү. Укыганда ды начар укып, белемсез дыплом алу. Бу ялган белгечләр килеп чыгуына китерә. Ә белемсез табиб, укытучы, інжынер һ.б. һөнәр ияләре ничек Эшлі ала соң? Алардан нинди нәтиҗә көтәргә кирәк? Беркемнең дә белемсез табибка күренәсе килми. Беркемнең дә белемсез укытучыда укыйсы килми біт.
Шулаев итеп, без бүген дәресебездә Т. Миңнуллинның «Үзебез сайлаган язмыш» әсәрендә күтәрелгән проблемаларны өйрәндек. Аналіз ясадык.
Ә сез үзегез бу дәрестән нәрсә алдыгыз?
Укучы: Белемсез килеш брнинди эштә дә эшләп булмый. Кім генә булсаң ды, Кайда гына эшләсәң дә, кім белән генә аралашсаң ды белем кирәк. Білзе — бер нәрсә, ә белем — икенче. Билгене сорап Алыпов була, ә белемгә бары цік тырышып укып кына ія булырга мөмкин. Җәмгыятьне үстерер өчен тормышыбызның Алга бара өчен белемле кешеләр кирәк.
Укытучы: Димәк, киләчәк — сезнең кулда. Сез озакламый, мәктәпне тәмамлап, мөстәкыйль тормыш юлына аяк атлыйсы кешеләр. Күбегезнең хыялы — югары белем алу, һөнәр сайлау.
Сез — үзегезнең язмышыгызны үзегез Сайлен Торгау кешеләр. Һөнәр сайлаганда, уйлап эш итегез. Һөнәр сайлау вул — сезнең язмышыгыз. Уңышлар сезгә!
Һәр төбәкнең горурланып сөйләрлек, кабатланмас, үрнәк алырдай, тормышыбызда маяк булырдай шәхесләре була. Татарстан Республикасы Алабуга раёны һәм төбәге дә андый шәхесләргә бай. Шулар арасында күпкырлы талент иясе — Дибәҗә апа Каюмова исеме якташлары өчен аеруча кадерле.
Без, укытучылар, шушы шәхесләр иҗаты, тормышы үрнәгендә киләчәк буынны тәрбиялибез. Аларга булачак һөнәрләрен сайлауга җитди Караш формалаштыруда, һөнәр сайлап алуда юнәлеш бирәбез. Әлеге мәсьәлә килеп чыгарга мөмкин булган проблемаларны хәл итү юлларын карыйбыз. Бу Элект курста шагыйрә-празаік белән очрашу дәресе зшкәртмәсен тәкъдим итәм (Эшкәртмә парламенцк дәрес уздыруны күздә тотып төзелде).
Тэма: Очрашу үзе бер Гамер.
Максат: Мәртәбәле шәхеснең тормыш Юлы, иҗаты белән танышу. Күпкырлы эшчәнлеге турында мәгълүмат бирү. Укучыларны мөстәкыйль эшләргә өйрәтү. Аларның фикер алышу, вакыйгаларны анализлау, үз карашларын, фикерләрен дәлилли белү күнекмәләрен үстерү, яшүсмерләрдә ихтыяр көче, рухи ныклык тәрбияләү, һөнәр алуга юнәлеш бирү, бу өлкәдә җитди Караш формалаштыру; иҗади сәләтләрен үстерү; Гомумкешелек сыйфатлары тәрбияләү.
Дәресне җиһазлау: Камп’ютар, Д.Каюмованың әсәрләре, язучы иҗатына багышланган стэнд, газета, китаплар күргәзмәсе, магнітафон.
Метад, алымнар: әңгәмә, мөстәкыйль эш, эзләнү метады, өстәмә әдәбият белән эшләү ысулы.
Дәрес төре: Очрашу дәрес.
Дәрес тибы: Белемнәрне камилләштерү дәресә. У ку мәсьәләсен кую һәм чишү.
Мін гомеремне Бушкоў уздырмадым
Аямадым һич тә үземне.
I. Керэш сүз. Ориентлашу этабы. Уңай психологик халәт тудыру.
-Хәерле көн, балалар, килгән кунаклар! Без бүген сезнең белән гадәти булмаган, үзенчәлекле дәрескә — якташ шагыйрәбез Д.Каюмова белән очрашу дәресенә җыйналдык. Күргәнегезчә, бу Олы җанлы, кече, киң күңелле Дибәҗә апа бүген безнең арабызда. Аны ЗУР алкышлар белән Каршэна алыйк. (Дибәҗә Каюмова балалар каршына утыртыла. Бу вакытта бүлмәдә Дибәҗә Каюмова сүзләренә һәм көенә язылган музыка яңгырый)
Ә хәзер, очрашу дәресебезне башлап җибәрү өчен, сүзне авылыбыз горурлыгы — Алабуга «Сөембикә ансамблі солисткасы -Гатауллина Гөлсинә Әхәт кызына бирәбез. Вул безгә Дибәҗә апа Каюмованың Туган ягыбыз- Алабугага багышлап иҗат иткән «Гүзәл Алабуга» җырын башкарыр.
Әйе, Матуру табигать кочагына урнашкан безнең яклар. Бүгенге көне ничек Матуру булса, аның үткәне дә данлы. Районыбыз үзәге булган Алабуга шәһәре, җырда җырланганча, безне көн дә елмаеп сәламли.
Һәм Індзе районыбызда хезмәт сөючән, елгыр, кулларына ні тотса, шуны булдыра Алга, уйларына ні килсә, шуны тормышка ашыра Торгау Халк булган татараў авыллары Шакці. Шуларның Берс — Юраш авылы. Шул Юраш авылы мәктәбендә кунакта бүген Дибәҗә апа.
II Уку мәсьәләсен кую.
Ә хәзер сүзне укучыларыбызга бирәбез. Алар Дибәҗә апаның тормыш юлын, иҗатын өйрәнделәр, БІК күп әсәрләрен укып чыгып, рецензияләр яздылар. Эш төркемнәрдә башкарылды.
Беренче төркем бу мәртәбәле шәхеснең тормыш юлына һәм иҗатына күзәтү ясарга, ә икенче төркем «Өзелгән шомырт чәчәкләре» әсәренә рэклама әзерләргә тиешләр пайшоў. Сүз беренче төркемгә бирелә.
III Уку мәсьәләсен чишү.
Җитәкче үз төркем Эше белән таныштыра. Алар Д.Каюмованың тормыш юлын, иҗатын өйрәнгәннәр һәм слайдлар төзегәннәр. Шул слайдларны тәкъдим итәләр.
«Д. Каюмова — күпкырлы талент иясе. Үзенең каләмен, төрле жанрларда сынап, Шакці гына уңышка ирешкән шәхес. Вул — шагыйрә, празаік, гумарыст, кампазітар, педагог, журналіст, публіцыст «- дигән язма фоторәсем астына урнаштырыла.
Микрофоннан язучының тормышы һәм иҗаты турында җитәкченең төзегән чыгышы (даклады) яңгырый
Экранга Д.Каюмованың «Йөрәк серцы» дып аталган шигырьләр җыентыгының тышлыгы.Рәшит Бәширов сүзләрә чыга.
«Атлар Сыман тышлаулы» халкына иң садә мөлдерәмә хисләрен бүләк итә вул. Дибәҗә
ханымны башкалар белән Бутан мөмкин түгел, вул лирикасында ды, балалар шигъриятендә дә үзе булып кала белә. Табигый яза. Өянкеләргә ефәк шәл бүләк иткән кышы ды, җәе дә, көзе дә табигый аның. Чөнки шагыйрә үзе дә «чәчәкле алан, былбыл бакча». Хәтта кі Яңа еў аеның урагын ды такыя итеп башына кияргә мөмкин вул. «
Мікрафон аша бер укучы шигърияте турында кыскача мәгълүмат бирә.
Укучы чыгышын дәвам итә:
Дибәҗә апа лірык һәм Шаян шигырьләр аўтары ды, Шулаев ук БІК яратып мәсәлләр дә иҗат итә. Ә хәзер сезнең игъибарыгызга бер юморлы шигырен тәкъдим итәбез (Мікрафон аша компьютерга язылган шигырь тыңланыла)
Мөхтәрәм язучыбыз безне үзебезнең Туган йортыбызны, аның җиләкле тугайларын, болын -кырларын, шул кырларда көн-төн цір түгеп хезмәт итүче халкын сөяргә, моңлы татараў җырларын яратырга, бай табигатен сакларга чакыра.
3 слайд: Д.Каюмова — празаік.
Экранда Д.Каюмованын «Кыз балю» дып аталган проза әсәре җыентыгы, «Өзелгән шомырт чәчәкләре» Аповесць, «Хәтер» кітабы тышлыклары төшерелгән.
Астында Монд сүзләр язылган:
«… Гамера Буэ мін үземне китаплардан башка күз алдына ды китерә алмадым, китаптан аерылсам, мін юкка чыгар ідзем кебек.»
Мікрафон аша шул төркемнән бер укучы «Упкын» хикәясенә язган рецензиясен укый.
Экранда «Алабуга Нуры», «Ватанен Татарстан» газеталары күчермәсе.
Аста түбәндәге сүзләр язылган:
Аны бигрәк тә фән, Халык язмышы, гаилә һәм тәрбия проблемалары борчый. Шул темаларны күтәреп чыккан мәкаләләре әледән- әле матбугатта басылып тора. Дибәҗә апа «Алабуга Нуры» газетасы белән генә чикләнмичә, үз мәкаләләрен «Ватанен Татарстан» һ.б. газеталарга ды юллап тора.
Балалар белән төшкән фоторәсеме.
Фоторәсем астында түбәндәге юллар язылган:
Д.Каюмова иҗатының шулхәтле ЗУР Колача алуына, бәлки, аның мөгаллимә булуы ды ЗУР йогынты ясагандыр. Вул Алабуга мәдәният агарту училищесында «Сөйләм культурасы», «Чыць илләр» фәннәре һәм «Рус әдәбияты» н укыта. Читтән торып Уку бүлеге мөдире булып Эшлі.
6 слайд: Д.Каюмова — кампазітар.
«Бергә чакларда» дигән җырлар җыентыгы тышлыгы.
Астында Монд сүзләр язылган:
«Кэшы, икмәксез, сусыз, һавасыз яши алмаган кебек, җырсыз ды яши алмый. Җыр- кешенең Гамер юлдашы, Яуда ды, хезмәттә дә кэшы белән янәшә яши. «
Д.Каюмова — БІК күп җырлар аўтары так. Аның җырларының күбесе «Чулман язлары» җыентыгына кертелгән, ә 2002 енче елда өр-яңа «Бергә чакларда» дып аталган җырлар кітабы дөнья күрде. Сезнең игътибарыгызга аның ветераннарга багышлап язылган Гәрәй Рәхим сүзләренә язылган җырын тәкъдим итәбез (җыр башкарыла).
Беренче төркем җитәкчесе авторга мөрәҗәгать итә:
— Дибәҗә апа, Монд көчле рух, Іман, туры сүзле булу, илһам, дәрт, тугрылык Каян килгән Сезгә?
1 төркем җитәкчесе:
Дибәҗә Каюмованың кайбер шигъри юлларын хәтта үзебезнең яшәү рәвешендә дэвіз итеп аласы килә. Мөстәкыйль тормыш юлына аяк атлагач тая, чын татараў кешесенең йөзе булып Торгау акыл, намус, әдәп, белем, вөҗдан кебек сыйфатларын югалтмабыз, татараў рухлы булырга тырышырбыз.
-Беренче төркем Д.Каюмованың күп кырлы талент иясе икәнен исбатлап Кіці. Ә хәзер сүзне икенче төркем укучыларына бирәбез. Алар Д.Каюмованың «Өзелгән шомырт чәчәкләре» Аповесць рэклама әзерләргә тиешләр пайшоў.
2 төркем җитәкчесе:
Без үзебезнең эшебезне «Өзелгән шомырт чәчәкләре» әсәреннән өзекне сәхнәләштерүдән башлап җибәрәбез. (Өзектә төп герой-язучы-хабр Рахманның Бөек Ватан сугышына китү күренеше)
1 слайд. Экранда «Өзелгән шомырт чәчәкләре» кітабы тышлыгы.
Укучы: Аповесць, Алабуга шәһәренең педагог училищесында укыткан, раён газетасында мөхәррир булып эшләгән, Алабугада гаилә корып, үзенең кыска гына гомерендә күп кенә иҗат җимешләре биреп өлгергән хабр Рахманга багышланган.
«Хабр Рахман ниндирәк кэшы булган? Нинди тормыш Юлы үткән? Нинди эз калдырган? Менә шул сорауларга җавап бирә аповесць.
Ә хәзер әсәрнең Языль тарихын белү өчен авторның үзенә сүз бирәбез.
Дибәҗә Каюмова әсәренең Языль тарихын сөйли.
-Сугышта һәлак булган БІК күп яшь язучы-шагыйрьләрнең Гамера иҗатлары чәчәккә бөреләнгән чакта киселде, җырлары йөрәк каннарын коеп, Ватанен саклаган чакта өзелде.Шуңа күрә исәннәр аларны онытырга тиеш түгел. Әмма кызганыч кі, бөек көрәштә һәлак булган күп талантларыбыз турында без БІК аз беләбез. Ә хабр Рахманга, Бөек Ватан сугышы башланганда, бары 28 яшь була.
Мін аның Алабугада яшәве, укуы, укытуы, Аны яхшы белгән, хәтерләгән затлар булуын Белда. Һәм вул кешеләр белән күрешеп, истәлекләр сөйләүләрен үтендем. Күп еллар үткән, күп Сулара акка, БІК күп нәрсә Індзе онытылган, Шулаев ды, шәкертләре сөекле укытучыларын әле дә хәтердән җуймый, аның турында истәлекләр, төрле мәгълүматлар Х. Рахманның ниндирәк кэшы булуы турында күзалларга мөмкинлек Бірдам.
Менә шуларга таянып, мін Хабибрахман Абдрахмановның характерын, холкын, кешелек сыйфатларын ачарга омтылдым
Хәрби Комиссариатка мөрәҗәгать иттем. Хәтер китабыннан аның исеме табылды.Атасы исеме күрсәтелмәгән булып чыкты.
Әсәрдә исемнәр үзгәртелми бирелә, үз теләкләре белән фронтка китүче кызлар исемлеге — «Сталінскі шлях» газетасында басылган С.Шиһабетдинов мәкаләсеннән, чакыру кәгазе белән фронтка китүчеләр исемлеге архивтан алынды.
Х.Рахманның «Сталінскі шлях» газетасында басылган «Самааддана працаваць на любой участку» дып аталган мәкаләсе, Хатынь Сарага язылган хатлары, шигырьләре файдаланылды. Хатларның күбесе тулы килеш, ә кайберләреннән өзекләр алынды.
Әсәрдәге персонажлар исемлеге бирелә. Аларның Рэаль шәхесләр икәнлеге әйтелә.
3 слайд: Түбәндәге язма чыга:
Әсәр Бөек Ватан сугышында батырларча һәлак булган яшь-шагыйрь-хабр Рахманның тормышы белән якыннан таныштыра. Бөек Ватан сугышында фашизмны җиңүнең быел 60 еллыгын билгеләп үттек. Илебез Халк Моны һәр елны билгеләп үтә. XX гасырның кан койгыч сугышыннан исән калганнар БІК аз бүген. Сугыш ветераннары — халкыбызның горурлыгы, шәһәр һәм авылларыбызның яме.
«Өзелгән шомырт чәчәкләре» нең төп герое- яшьязучы Х.Рахманның Гамера иҗаты чәчәккә бөреләнгән чакта киселә, йөрәк каннарын коеп, Ватанен саклаган минутларда өзелә. Шуңа күрә без- исәннәр аларны онытырга тиеш түгел. Кызганыч без Алар хакында БІК аз беләбез.
Мікрафон аша сөйләнә: Татараў халкының бөек мәгърифәтчесе Ш.Мәрҗәни: «Үткәнен белмәгән халыкның киләчәге Юк,» — дигән. Без, бу әсәрне укыгач, халкыбыз башыннан үткән шанлы вакыйгалар һәм алардагы җиңүләрне күзалларбыз, аның төшенкелеккә бирелмичә, батырларча көрәшкәнен, чал тарихлы горурлыгын саклап дуброўка, Азатлык, хөрлек юлында Байрак Алга, дуслыкка, татулыкка, бердәмлеккә омтылган Халык икәнен күрербез. Укыгыз Д. Каюмова әсәрләрен. Гыйбрәт алырсыз.
Укытучы: Дәрескә нинди Уку мәсьәләсе куелган пайшоў?
Аны ничек чиштек?
Төркем җитәкчеләре чыгыш ясый. Үз төркемнәрендәге сыйныфташларына эшләгән эшләреннән чыгып бәя бирәләр, Білзе куялар. Үз алларына куелган максатка ничек ирешүләре турында әйтәләр. (Билгеләр журналга куела)
V.Укытучы дәрескә гомуми йомгак ясый:
Игътибар иткән булсагыз дәреснең эпіграфы итеп, Д.Каюмованың
«Мін гомеремне Бушкоў уздырмадым,
Аямадым һич тә үземне «, — дигән шигъри юллары алынган пайшоў. Бу тикмәгә генә түгел.
Без — табигать тарафыннан яратылган бөек затлар. Аллаһе тәгалә безгә башка җан ияләреннән аермалы буларак акыл биргән һәм без Аны дөрес итеп файдаланырга һәм тормыш диңгезендә үз урыныбызны табарга, гомерне Бушкоў уздырмаска тиеш. Һәрбер кэшы үзенең күңеленә Хуш килгән, сәләтенә туры килгән һөнәрне сайларга хокуклы. Һөнәр сайлау — кешенең шәхси Эше. Кэшы үзенә зуррак максат билгели. Дибәҗә апа, вул максатны билгеләгән, соңлап булса ды кулына каләм Алга һәм Гамера Буэ шул максатка ирешүгә омтылган. Һәм Шулаев булырга тиеш тә.
Һәр кэшы үз мөмкинлекләрен, холкын яхшы белергә тиеш. Иң мөһиме: сәләтне искә алу кирәк. Тормышта, күргәнегезчә, максатка ирешү Шакці кыен, чөнки төрле каршылыклар килеп чыгуы мөмкин. Андый авырлыкларны АЕК акыл белән җиңәргә өйрәнергә кирәк.
Дәресне рус язучысы М.Астроўскага сүзләре белән тәмамлыйсы килә:
Кешенең иң кадерле нәрсәсе- тормышы. Вул аңа бары бер генә тапкыр бирелә һәм Аны Шунде итеп яшәргә кирәк кі, соңыннан мәгънәсез үткән еллар өчен газапланырлык, ваклыклар һәм әшәкелекләр өчен үкенерлек, хурлыкта янарлык булмасын һәм үлгәндә «бөтен тормышым һәм көчем дөньядагы иң гүзәл гамәлгә — кешелек дөньясын әшәкелекләрдән коткаруга багышланды», -дип әйтерлек булсын.
Дүрт вариантның Берс сайлап алу хокукы бирелә:
1.Мин язучы булыр идемме? (Сачыненне)
2. Минем холкым- минем язмышым. (Сачыненне)
3. «Өзелгән шомырт чәчәкләре» әсәренә рэцэнзія.
4. «Хыялсыз кэшы — канатсыз кош» темасына багышланган әсәрләр (шигырь, хикәя, паэма, һ.б.) иҗат итәргә.
2. Дибәҗә Каюмова «Өзелгән шомырт чәчәкләре» Аповесць.
3. Ф. Төхфәтуллин «Йолдызым» Аповесць.
4. Т. Миңнуллин «Кырларым — тугайларым» җыентыгы.
5. «аргамакі» часопісы №4, 1996. еў.
6. Д. Каюмова «Йөрәк серцы» шигырьләр җыентыгы.
7. Д. Каюмова «Бергә чакларда» җырлар җыентыгы.
8. Т. Миңнуллин «Монд тудык, Монд үстек» җыентык.
9. «Фән һәм мәктәп» журналлары 2003-2004-2005 еллар.
10. 2003-2004-2005 енче елгы «Мәгариф» журналлары.
11. Методык ярдәмлекләр.
Элект курс әдәбият укыту методикасы яңалыкларын үз эченә ала: кампутар файдалану, Альберт Яхин, Әхмәт Зәкиевич Рәхимов технологияләре элементларын куллану.
Элект курс татараў әдәбияты фәненең тормышчанлыгын, кирәклеген раслый, укчыларга һөнәр сайлауда ярдәм итә.
Гайнетдинова Клара Фёдар кызы
Татарстан Республикасы Алабуга
раёны пазове Юраш урта мәктәбе-
нең югары категорияле татараў целе
һәм әдәбияты укытучысы.
-2006 — Татарстан Республикасы мәгариф һәм фән министрлыгы
Алабуга раёны мәгариф бүлеге муниципаль учреждениесе
- Элект курслар,
- праграма,
- Кайсы һөнәр яхшырак ?,
- татарскія рэфераты
- 0
- 18 верасня 2010 года, 15:30
- admin
Толькі зарэгістраваныя і аўтарызаваныя карыстальнікі могуць пакідаць каментары.
Незалежная адукацыйная сацыяльная сетка Татарстана