Нарадзіўся Міхаіл Юр’евіч Лермантаў, рускі паэт, драматург і празаік 15 кастрычніка 1814 года ў Маскве. Да гэтага часу род Лермантава, некалі вельмі багаты, страціў увесь свой бляск і вялікія даходы, і лічыўся заняпалым. Бацька паэта, Юрый Пятровіч Лермантаў, быў адстаўным вайскоўцам ў чыне капітана інфантэрыі. Пражываў ён у сваім невялікім маёнтку Кропотовка, што недалёка ад Тулы. А суседнюю маёнтак, сяло Васільеўскі, належала Арсеньневай Лізавеце Аляксееўне, чыю дачку Марыю Міхайлаву паланіла прыгажосць адстаўнога капітана Лермантава, і яна насуперак жаданні маці выйшла за яго замуж.
Маці Міхаіла Лермантава не адрознівалася моцным здароўем, і ўвесь час хварэла. Што моцна раздражняла адстаўнога капітана. Паміж бацькамі паэта сталі ўзнікаць сваркі, і адзін раз бацька Міхаіла ўдарыў яго маці па галаве. Хутчэй за ўсё, гэта справакавала выбліск хваробы, і ў 1817 годзе яна памерла. Бацька зусім не збіраўся прымаць удзел у Міхасю, і ён застаўся ў сваёй бабулі, якая і займалася яго выхаваннем. У настаўніка Мішу былі наняты доктар Ансельм Лэвіс і французскі афіцэр КАПЭ, які трапіў у палон.
У 1828 году Лермантаў апынуўся ў Шляхетным пансіёне пры Маскоўскім універсітэце, дзе стаў актыўна займацца літаратурай. У пансіёне выдаваўся рукапісны часопіс «Ранішняя зара», асноўным супрацоўнікам якога стаў юны Лермантаў. Менавіта ў гэтым часопісе была апублікаваная яго першая паэма «індыянка». У 1830 годзе Высакародны пансіён пераўтварыўся ў гімназію, і Лермантаву давялося яго пакінуць. Увосень таго ж года ён паступае ў Маскоўскі ўніверсітэт, дзе правучыўся 2 гады на «маральна — палітычным» аддзяленні. Паколькі юны паэт адрозніваўся дзёрзкасцю, выкладчыкі адпомсцілі яму на іспытах, якія ён заваліў.
Разам з бабуляй Лермантаў пераехаў у Пецярбург і паспрабаваў паступіць у Пецярбургскі універсітэт. Кіраўніцтва універсітэта адмовілася залічыць 2 гады, якія ён правёў у Маскоўскім універсітэце. Зноў паступаць на першы курс Міхаіл не захацеў і паступіў у школу гвардзейскіх падпрапаршчыкаў і юнкераў.
Два гады школы здаліся яму кашмарам. Атрымаўшы чын карнета лейб-гвардыі гусарскага палка, Лермантаў пераехаў у Царскае сяло, дзе, уласна, і знаходзіўся яго полк.
Першы раз твор Лермантава трапіла ў друк ў 1835 годзе. Яго аповесць «Хаджы-Абрек» у часопіс «Бібліятэка для чытання» без ведама паэта аднёс яго сябар. Пасля таго, як быў забіты на двубоі Пушкін, шмат хто лічыў, што вінаваты ва ўсім сам Пушкін. Абураныя Лермантаў напісаў некалькі вершаў, у тым ліку «І на вуснах ягоных друк» і «пагардлівым нашчадкам». Што было расцэнена, як заклік да рэвалюцыі.
Указам цара Лермантаў быў пераведзены з гвардыі ў Ніжагародскі драгунскі полк, які размяшчаўся на Каўказе. Затым пасля клопатаў бабулі яго пераводзяць у Гродзенскі гусарскі полк, затым ён вяртаецца ў свой гвардзейскі полк. Здавалася, ўсё забылася, але ў 1840 годзе ён на балі пасварыўся з сынам французскага амбасадара. Здарылася дуэль, пасля якой паэт апынуўся ў Тенгинском пяхотным палку і зноў на Каўказе. Менавіта ў гэты час ім былі напісаны: «І сумна, і сумна», «Выходжу адзін я на дарогу», «Дума».
Лермантаў прымаў удзел у паходах для ўціхамірвання Чачні і быў узнагароджаны залатым шабляй за адвагу. У 1841 году паэт атрымаў доўгачаканы адпачынак і зьехаў у Пецярбург. Ехаць у сталіцу трэба было праз Пяцігорск, дзе ён сустрэў вялікую кампанію сваіх піцерскіх сяброў. Быў там і маёр Мартынаў, над якім Лермантаў часта паджартоўваў. Весялосьць скончылася дрэнна: паміж імі адбылася сварка, якая прывяла да дуэлі. І 27 ліпеня 1841 года на двубоі Міхаіл Лермантаў быў забіты. Улады доўга хавалі забойства Лермантава, распаўсюдзіўшы інфармацыю, што ён хварэў і памёр.
Толькі ў 1842 годзе, вясной, атрымалася перавесці яго прах у Тархан, дзе яго і пахавалі ў фамільным склепе 23 красавіка 1842 года.
Складанне Міхась Юр’евіч Лермантава
Дарагія сябры! Газета «Чырвоная зорка» і часопіс «Костер9raquo; запрашаюць вас прыняць удзел у дабром і патрэбным праекце.
Калі Міхась Юр’евіч Лермантаў быў маленькім
Пра маму, бабулю і размовы ў рыфму
Калі вялікі рускі паэт Міхаіл Юр’евіч Лермантаў быў маленькім, ён часта казаў у рыфму.
Прывязуць госці механічную завадную птушачку, якая можа махаць крылцамі і прыгожа спяваць, паслухаецца маленькі Лермантаў яе спевы і скажа:
«Гэтая птушка добрая, У яе спявае душа». Або сыдзе мама з пакоя, а маленькі Лермантаў сядзе на дыван каля дзвярэй і чакае яе, чакае, а потым скажа:
«Што ж мама не ідзе? Бо Мішэль усё чакае і чакае.» І дарослыя госці і мама з бабуляй гэтаму дзівіліся і радаваліся.
— Якое дзіця цікавае! — казалі некаторыя госці. — Яшчэ і хадзіць не ўмее як след, на карачках поўзае, а ўжо кажа, ды ўсё ў рыфму.
— Трэба запісваць за Мішэлем яго выслоўе, — раілі іншыя госці. — Вырасце, быць можа, знакамітым паэтам зробіцца.
Але так ніхто і не запісваў, усё толькі працягвалі здзіўляцца.
І атрымалася, што вершы, якія складаў зусім маленькі паэт Лермантаў, ніхто не запомніў, і мы іх не ведаем. А тыя, што вы прачыталі, проста напісаныя для прыкладу. Быць можа, Міхаіл Юр’евіч складаў значна лепш, хоць яму было два ці тры гады.
Маленькага Міхаіла Юр’евіча клікалі Мішэлем. Ён жыў разам з мамай і бабуляй у вёсцы Тархан, недалёка ад горада Пенза. Гэтым вёскай і ўсімі сялянамі валодала бабуля, Лізавета Аляксееўна Арсеньева. Тату Міхаіла Юр’евіча клікалі Юрый Пятровіч, ён быў афіцэрам, але пасварыўся і з мамай маленькага Лермантава, і з бабуляй. Таму ён жыў асобна. І выхоўвала Мішэля бабуля, таму што мама неўзабаве памерла.
Некаторыя думаюць, што чалавек пачынаецца з нараджэння. І яны, можа быць, маюць рацыю. Але сам для сябе чалавек пачынаецца са свайго першага ўспаміны. Наша першае успамін — гэта і ёсць пачатак нашай свядомага жыцця.
Першы успамін ў маленькага Лермантава было такое.
Яму два з паловай, і ён на ложку гуляе ў цацкі. А мама стаіць каля акна, глядзіць на маркотную восеньскую прыроду, на дробны дождж, які расцякаецца па шкле, і спявае сумную песню. А маленькі Лермантаў слухае маміну песню, і так на душы ў яго соладка, сумна і самотна, што ён ціха плача. Калі ж мама перастае спяваць, ён адразу просіць:
— Мама, мамачка, галубок, праспявай, калі ласка, яшчэ.
І мама спявае зноў.
Прайшло крыху часу, і аднойчы маленькі Лермантаў доўга клікаў маму, але кожны раз ўваходзіла або бабуля ці няня. Абедзве яны былі заплаканыя, а маленькі Міхаіл Юр’евіч на іх крыўдзіўся.
— Ты, калі ласка, сыдзі! Мама, мамачка, прыйдзі!
— Матуля твая больш не прыйдзе ніколі, яе да сябе на неба Божачка ўзяў, — тлумачылі яму.
Але ён не хацеў слухаць:
— Узяў, так няхай верне! — пераконваў маленькі Лермантаў. — Гэта мая матуля.
Не хутка ён прывык, што мамы ўжо ніколі больш не будзе.
Няня Хрысціна Осиповна
З самага нараджэння ў маленькага Міхаіла Юр’евіча была няня. Спачатку ён не мог вымавіць яе імя, але паступова навучыўся. Няню клікалі Хрысціна Осиповна Рэмер, і яна была немкай. Няня была пажылая і прыплюшчылася, таму што дрэнна бачыла. Маленькі Лермантаў часта хварэў. І няня сядзела ля яго ложка. Ён прачнецца ноччу, галаве балюча, дыхаць цяжка, ляжаць нязручна, горача, — і абавязкова побач няня. Яна адразу пакладзе на лоб вільготную халаднаватую анучку, якая пахне воцатам і гарэлкай, дасць папіць кісленькае, і яму становіцца лягчэй.
А калі ён раскапризничается і скажа якому-небудзь прыгоннаму пажылому селяніну: «Ты дрэнны, сыходзь адсюль!» — то няня адразу засмучаецца.
— Усе людзі перад небам роўныя, і трэба паважаць кожнага чалавека, нельга казаць дрэнна з тымі людзьмі, якія ад цябе залежаць.
Так вучыла няня маленькага Лермантава, і за гэта ўсё яе паважалі.
Малюнкі на падлозе і на паперы
Дом, у якім рос маленькі Лермантаў, быў вялікім, прыгожым. Бо бабуля была багатай памешчыцы, з старадаўняга роду, на яе працавала шэсцьсот сялянскіх сем’яў. Мэбля ў доме таксама была прыгожай. А дзіцячы пакой маленькага Лермантава змяшчалася на хорах. І падлогу там быў засланы сукном.
Маленькі Лермантаў любіў поўзаць па ім, маляваць мелам.
Спачатку няня хацела гэта забараніць, а потым глядзіць — у маленькага Лермантава лошадка атрымалася і сабачка. Яго яшчэ ніхто ніякім навуках не вучыў, і маляванню таксама, а ён ужо вельмі добра намаляваў.
І тады бабуля з няняй прынеслі яму акварэльныя фарбы і лісты паперы. Маленькі Лермантаў як раз зноў захварэў, і яму нельга было выходзіць з хаты. Ён сядзеў каля вялікага ваконца і маляваў акварэллю тое, што бачыў у акно.
А ў акне ён бачыў сад, удалечыні на поле стагі, яшчэ далей — лес. І ўсё гэта маленькі Лермантаў адлюстроўваў рознакаляровымі фарбамі.
Госці да бабулі прыехалі, а бабуля ім адразу малюнкі маленькага Лермантава паказваць.
— Які адоранае дзіця! — дзівіліся госці. — Бо гэта сапраўдныя пейзажы, і малюе ён цудоўна! Гэтыя яго малюнкі трэба абавязкова захаваць, а ну як ён зробіцца знакамітым мастаком! — раілі госці.
І некаторыя дзіцячыя малюнкі любімага ўнука бабуля захавала.
французскі гувернёр
У той час у маленькіх дзяцей з багатых сем’яў былі не толькі няні, а былі яшчэ і гувернёры. Яны вучылі замежных мовах і прыстойнаму паводзінам дома, у грамадстве. У Міхаіла Юр’евіча Лермантава таксама быў гувернёр. Яго звалі Жан Капе, і ён быў французам.
Калісьці ён жыў у Францыі і разам з войскамі Напалеона прыйшоў заваёўваць Расію. А ў Расіі няшчасны французскі афіцэр Жан Капе падчас адступлення быў паранены і трапіў у палон. Яму моцна пашанцавала, што ён трапіў у палон. Таму, што вакол былі глыбокія снегу, маразы, і, калі б яго не падабралі на краі зімовай дарогі добрыя людзі, ён бы проста замёрз.
Яны не разумелі французскай мовы, але выходжвалі няўдачлівага заваёўніка. Прыйшлося Жану Капе вучыцца гаварыць па-руску. І калі ён ачуняў, то вырашыў назаўсёды застацца ў Расіі, і стаў служыць гувернёрам. Так Расея стала для Жана Капе радзімай, а ён — пасяліўся ў доме ў бабулі маленькага Лермантава.
Жан Капе гаварыў з маленькім Лермонтовым па-французску, няня — па-нямецку, і маленькі Лермантаў свабодна размаўляў на гэтых мовах з ранняга дзяцінства.
Яшчэ ён, вядома, навучыўся латыні, ангельскай і чытаў любімыя кнігі на тых мовах, на якіх яны і былі напісаныя. Вершы паэта Байрана — з ангельскай кнігі, вершы паэта Гейне — з нямецкай.
Бабуля вельмі любіла маленькага Лермантава. Па-першае, таму што быў ён у яе адзіны ўнук. Свайго мужа бабуля страціла рана, дачка, мама Лермантава, таксама памерла, і больш у бабулі нікога не засталося. А па-другое, любіла яна маленькага Лермантава, таму што проста кахала. Бо часта мы любім чалавека незразумела за што, проста таму, што ён нам падабаецца, і ўсё.
Бабуля старалася, каб маленькаму Міхаілу Юр’евічу было не сумна расці. Аднойчы яна загадала, каб да дома для гульні прывялі маленькага аленяня і Ласенка.
Маленькі Лермантаў з імі хутка пасябраваў і карміў сенам, бярозавымі венікамі і хлебам. Але праз гады паўтара алень так стаў брыкацца падчас гульні, так бадацца людзей сваімі вялізнымі рагамі, што многія сталі ад яго хавацца. Ды і лось таксама стаў небяспечным, і таму іх адвялі ў лес. А Міхаілу Юр’евічу бабуля выпісала з Масквы малюсенькую чаркескую коніка. Яму зрабілі дзіцячае сядло, і ён стаў насіцца верхам на ёй па маёнтку, а бабуля глядзела ў акно, вельмі перажывала, пастаянна хрысцілася, ціха паўтараючы словы малітвы, каб Бог пашкадаваў яе ўнука, але коніка ня адымала.
А маленькі Лермантаў палюбіў ваенныя гульні. Бабуля пасяліла ў доме некалькі хлопчыкаў, якім было столькі ж гадоў, і яны разам будавалі крэпасці, а потым, апранутыя ў ваенную форму, бралі іх штурмам. Наперадзе, размахваючы драўлянай шабляй, скакаў Міхаіл Юр’евіч верхам на сваім кані, а побач з ім з цацачнымі стрэльбамі беглі яго паплечнікі, яго верныя ваяры. І такія бітвы былі падобныя на бітвы Аляксандра Македонскага і Пятра Вялікага.
Фігуры са снегу і фарбаванага воску
Часам сярод зімы наступала адліга. З даху звісалі цяжкія ледзяшы, з іх, пазвоньваючы, падалі крыштальныя, бліскучыя на сонцы кроплі. А снег рабіўся вільготным, друзлым.
Маленькі Лермантаў любіў ляпіць з яго розныя фігуры. Прыяцелі дапамагалі яму катаць велізарныя снежныя шары, ставілі іх адзін на іншы, і Міхаіл Юр’евіч знаходзіў палку і высякаюць ёю са снегу лютых волатаў, усялякіх звяроў.
Бабуля часта дзівілася, якія яны атрымліваліся натуральныя, як у жыцці, ці як у казках. А потым маленькаму Лермантаву прывезлі скрынку каляровага воску, і ён некалькі дзён ні з кім не гуляў ні ў якія гульні, а ўсё ляпіў на роўнай шырокай дошцы. Бабуля не вытрымала, паспрабавала падгледзець і нічога не зразумела — нейкія там стаялі маленькія слонік, імчаліся кудысьці коннікі.
Нарэшце, аднойчы ён адчыніў дзверы ў свой пакой і абвясціў:
— Што ж гэта? Або бітва какая знакамітая? — здзівілася бабуля. — Воінаў-то колькі! І пешыя, і конныя, і на сланах!
— Бітва пры Арабэла, — урачыста сказаў маленькі Міхаіл Юр’евіч, — Аляксандр Македонскай разбівае пэрсыдзкае войска.
— Такое трэба было б у музей, гэта сапраўдны твор мастацтва! — сказаў нехта з дарослых.
— А ў наступны раз я вылеплю «Выратаванне Аляксандра Вялікага Кліта пры пераходзе праз Граніка».
Бабуля з гонарам паказвала знаёмым знакамітыя бітвы, якія вылепіў яе ўнук. А для сябе папрасіла іншае:
— Ты ж ведаеш, я ваенная справа не вельмі люблю, вылепіць для мяне, калі ласка, ну, напрыклад, паляванне на зайца. Каб там і верхавыя былі, і сабакі. У мяне як раз хутка дзень анёла, вось бы і падараваў.
Праз некалькі тыдняў бабуля атрымала ў падарунак «Паляванне на зайца».
Гэтыя ляпныя работы маленькага Лермантава бабуля доўга захоўвала. А потым яны кудысьці зніклі. Іх шмат хто спрабаваў знайсці, каб выставіць у музеі Міхаіла Юр’евіча, у Тарханаў. Але так пакуль і не знайшлі. Можа быць, яны зніклі назаўсёды, а, можа быць, дзесьці, у якім-небудзь доме захоўваюцца да гэтага часу.
— Бабуля, паслухай, як добра гучаць вершы, — часта казаў маленькі Лермантаў і чытаў бабулі верша паэта Васіля Андрэевіча Жукоўскага або Гаўрылы Раманавіча Дзяржавіна.
— А бо і праўда, прыгожа гучаць! — здзіўлялася бабуля. — Раней я не заўважала, хоць і чула іх.
— Гэтыя вершы, як музыка, — сказаў небарака-Лермантаў, — і нямецкія ёсць таксама, як музыка, і ангельскія. А то яшчэ ёсць такі паэт Аляксандр Пушкін. Я таксама хачу так пісаць.
— Так і напішаш, — адказвала ўпэўнена бабуля, — ты вунь у мяне які разумны, раз хочаш — значыць, напішаш.
І бабуля стала заўважаць, што яе ўнук ўсё часцей раптам рабіўся сумным, ціха садзіўся дзе-небудзь каля акна і нешта хутка пісаў у свае сшыткі.
«Ці не захварэў бы», — падумала бабуля і на ўсялякі выпадак для папраўкі здароўя звазіў яго на Каўказ, у Пяцігорск.
І маленькі Лермантаў гуляў разам з бабуляй і гувернёрам па Пяцігорск, глядзеў на гару Машук, і ніхто не здагадваўся, што аднойчы праз семнаццаць гадоў на гэтым месцы абарвецца яго жыццё. І толькі часам маленькаму Лермантаву станавілася раптам так сумна, так самотна, нібы яму было наканавана адчуць адзінота і смутак ўсіх людзей на зямлі. І тады ён хаваўся ад дарослых і паспешліва запісваў радкі вершаў, якія прыходзілі раптоўна і невядома адкуль.
— Трэба цябе везці вучыцца, у Маскву, — сказала бабуля, і калі Міхаілу Юр’евічу споўнілася дванаццаць гадоў, паехала з ім у старую сталіцу.
Вялікі рускі паэт
А праз некалькі гадоў блізкія знаёмыя чыталі вершы Міхаіла Лермантава і дзівіліся — вершы былі дзіўна прыгожыя, разумныя і часцей сумныя. І тым, хто іх разумеў, здавалася, што Лермантаў напісаў пра іх, пра мары, смутак і тугу іх душы.
Пасля вучобы ў Маскве Лермантаў пераехаў у Санкт-Пецярбург і паступіў у афіцэрскую школу. Тады яе называлі Школа гвардзейскіх падпрапаршчыкаў.
А ў дні, калі ўся Расія аплаквала гібель вялікага паэта Пушкіна, у гэтыя ж дні Расія адкрыла вершы іншага вялікага паэта — маладога афіцэра Лермантава. Вершы называліся «На смерць паэта». Іх перапісвалі, вучылі на памяць. А афіцэра Лермантава за тое, што ён у гэтых сваіх вершах казаў праўду пра тых, хто кіраваў краінай, арыштавалі і саслалі на Каўказ, на вайну.
Міхаіл Юр’евіч Лермантаў пражыў зусім няшмат гадоў — дваццаць сем. І ўсё ж ён паспеў напісаць такія выдатныя вершы і паэмы, што і сёння, калі вы іх прачытаеце, вам можа здацца, што ён напісаў пра вас. А ўсё таму, што вершы гэтыя — нібы размова душы з душою, нібы расповед пра жыццё душы вашае, маёй і таго чалавека, які жыў да вас і будзе жыць пасля вас. І такія вершы заўсёды вечныя.