(У перакладзе на рускую мову)
Класік кумыкской паэзіі Ирчи Казак нарадзіўся ў Муслім-ауле (цяпер с. Атланаул Буйнакскага раёна) у сям’і беднага селяніна Татархана.
Ирчи Казак юнакоў пачаў працаваць на чужых палях і складаць песні, поўныя пратэсту і абурэння існуючымі парадкамі. На працягу трох гадоў (прыблізна да 1861 году) Ирчи Казак знаходзіўся ў спасылцы ў Сібіры, куды ён быў сасланы за дапамогу свайму сябру Атабаю ў выкраданні яго каханай — рабыні з шамхальского палаца. З далёкай Сібіры паэт пісаў вершы пра сваю тугу па радзіме і нянавісці да моцных свету гэтага.
Вярнуўшыся з Сібіры, Ирчи Казак пасяліўся ў Батаюрте (цяпер Хасавюртовском раён). У вершах гэтага перыяду паэт застаецца выразнікам дум кумыкских сялян.
Ирчи Казак загінуў пры загадкавых абставінах: увечары яго выклікалі з хаты, куды ён больш не вярнуўся. Знявечаныя цела было знойдзена пад мастом (адна з версій).
ИРЧИ казакі
Казак нарадзіўся каля 1830 года ў беднай сям’і селяніна Татархана ў Муслім-ауле блізу горада Тэмір-Хан Шуры. Аульскае мула навучыў яго грамаце. Не маючы свайго надзелу зямлі, Казак працаваў на чужых палях.
Песні ён пачаў складаць у юнацтве і выконваў іх пад акампанемент Агач-комуза, якім валодаў віртуозна. Творы яго, якія ўразілі сучаснікаў яркай таленавітасцю, перадаваліся з вуснаў у вусны.
Казак стаў вядомы, да яго імя пачалі прыбаўляць слова «Ирчи», што азначае «спявак». Слава пра яго песнях дайшла да кумыкского гаспадара шамхала Абу-Муслім-хана. Паэта сталі запрашаць спяваць у палацы.
У канцы 50-х гадоў адбылася падзея, рэзка змяніла ўсё жыццё Ирчи Казака. Ён дапамог свайму сябру Атабаю выкрасці з шамхальского палаца прыгажуню рабыню, якую той кахаў. Дзёрзкасць ўчынку была нечуванай, і шамхал бязмерна разгневаўся. Выконваючы яго просьбу, царскія чыноўнікі (шамхал у той час ужо быў на службе ў рускага самадзяржаўя) без суда выслалі паэта на тры гады ў Сібір. Па этапе Ирчи Казак і Атабай сышлі ў ссылку. З далёкай Сібіры ў Дагестан паэт шле паслання ў вершах. Вершы ягоныя поўныя тугі па радзіме, смутку, абурэння супраць тых, хто перакруціў яго лёс.
Адбыўшы тэрмін спасылкі, Казак вярнуўся. Вяртанне яго адносяць прыблізна да 1861 годзе. Злачынства ягонае ня быў забыты, як не было забыта і ўсе благое шляхты ў яго творчасці. Ирчи Казака пачынаюць пераследваць, забараняюць яму жыць у родных мясцінах. Імкнучыся схавацца ад пераследаў (а можа быць, і сасланы), ён вымушаны пасяліцца на левабярэжжа Сулака. Заступніцтва Магамеда-Эфенди Османова, чалавека з высокіх колаў, дапамагло яму вярнуцца. Казак пасяліўся ў ауле Бабаюрт. Ён па-ранейшаму застаецца спеваком кумыкских сялян, якія выказваюць іх думы, іх погляды на свет.
У 1879 года Ирчи Казак загінуў пры загадкавых абставінах. Увечары ён быў кімсьці выкліканы з дому і больш не вярнуўся. Сяляне, якія працавалі ў полі, знайшлі пад мастом знявечаныя цела, якое цяжка было апазнаць.
Магіла паэта невядомая.
Песні Ирчи Казака больш за сто гадоў жывуць у сэрцах КУМЫК. У вывучэнні жыцця і творчасці Ирчи Казака, пачатым ўжо ў савецкі час, вельмі вялікая заслуга належыць цяпер нябожчыку кумыкскому драматургу і фалькларысту Алім-Пашы Салаватову. Ён першым узнавіў біяграфію паэта і апублікаваў яе ў 1940 годзе, зрабіў новыя запісы яго песень.
Некалькі твораў Ирчи Казака ўпершыню надрукаваў Магамед-Эфенди Асманаў ў 1883 годзе ў кнізе «Зборнік нагайскіх і кумыкских народных песень». Асобным выданнем вершы паэта выйшлі ў 1954 годзе ў Махачкале. Там жа на рускай мове ўпершыню выдадзены ў 1960 годзе зборнік яго вершаў у перакладзе С. Ліпкіна «Іншыя часы».
Афіцыйны сайт Нацыянальнай бібліятэкі Рэспублікі Дагестан ім. Р. Гамзатава.
367000, г. Махачкала, пр-т Р.Гамзатова (былы пр-т Леніна), дом 43.