Да пачатку шляху
За сваю доўгую і вельмі цікавае жыццё Ілля Мурамец правёў шмат баёў і перамог не мала зладзеяў і драконаў.
Ілля Мурамец і Салавей разбойнік
— Я прывёз табе, князь Уладзімір, Салаўя-разбойніка.
Ўскочылі тут князь з княгіняй і ўсё волаты, паспяшаліся за Іллёй на Княжы двор. Убачыў князь Уладзімір Салаўя разбойніка і вырашыў яго сілу выпрабаваць, загадаў тут Ілля Мурамец Салаўю разбойніку засвистеть ды буркнуць. Набраў Салавей пабольш паветру і як свісне. Тут макаўкі ў церамаў послетали, ганку ад сцен адваліліся, шкла ў сьвятліцу пажэрліся, усе волаты на зямлю ўпалі, па двары распаўзліся. Сам князь, ледзь жывы, пад кафтанам ў Іллі Мурамца хаваецца. Раззлаваўся тут Ілля Мурамец, схапіў свой меч булатны і адсек Салаўю-разбойніку галаву. Тут з радасці князь Уладзімір яшчэ больш баль закаціў, а Іллю Мурамца да сябе на службу ўзяў.
"Я9quot; — говорит- "за адзін прысест быка з’ядаю і бочёнок віна выпіваю, а ты, калека пераходжу, калач у дзень з’ядаеш і чарачку выпеваешь."
Здзекаваўся ідалішчам, здзекаваўся, не вытрымаў тут Ілля Мурамец, схапіў ідалішчам і аб падлогу яго моцна выцяў. Набеглі тут слугі ідалішчам, схапіў Ілля Мурамец стол дубовы і стаў ім ворагаў біць, перабіў ён усіх слуг Идоловских, пераапрануўся і паехаў падарожнічаць па зямлі Рускай.
Адзін раз посорился Ілля Мурамец з князем Уладзімірам Чырвона Сонейка. Ўзлаваўся князь на Іллю Мурамца і пасадзіў Іллю ў падзямелле. Доўга сядзеў Ілля у падзямелле, але тут прыйшла бяда. На Русь вайной пайшоў цар татарская-Калін. Закручинился тут князь Уладзімір Чырвона Сонейка, зажурыўся. І вырашыў ён прасіць дапамогі ў Іллі Мурамца, пайшоў тут князь Чырвона Сонейка, упаў на калені перад Илей Мурамцам і стаў прасіць яго аб дапамозе. Ўстаў тут Ілля страсянуў плячыма ўпалі тут ланцуга пудовыя. Выйшаў Ілля ў чыста поле злавіў Бурушку-косматушку, залез яму ў правае вуха, вылез з левага і апрануўся ў даспехі волатаўскія. Сеў ён на Бурушку-косматушку і паскакаў да лагера татарскаму. Прыехаў ён туды, а цар татарская яму і кажа: "Ты адкуль такі выскачыў, што на Каліна-цара гаўкаць?" Ўзлаваўся тут Ілля Муромец на Каліна-цара, схапіў яго за нагу і стаў ім біць войска татарскія, махне адзін раз — з’явіцца вуліца, отмахнется — кароткі завулак. Так перабіў ён войска татарскія, адсек Каліну-цара галаву і паехаў па Русі сілу сваю паказаць і Радзіму абараняць.
Паехаў, аднойчы, Ілля Муромец па Русі пагуляць і межы праверыць. Ехаў ён ехаў і раптам убачыў удалечыні воблака пылу. Паскакаў ён туды, аж бачыць, што на рускай зямлі чужой волат весяліцца. Убачыў ён Іллю Мурамца і стаў над ім смяяцца, ды сябе хваліць. Ўзлаваўся тут Ілля, не вытрымаў. Схапіўся ён за меч свой булатны і кінуўся на похвальщика. Тры дні і тры ночы яны біліся без стомы, і вось на трэці дзень схапіў Ілля похвальщика падняў двума рукамі і рассек яго аб зямлю.
Шмат яшчэ Ілля ездзіў па Русі — матухны, абараняў людзей ад ворагі лютых.
01. Рускія волаты
Мастак В. Купчынскі
а высокіх пагорках варта Кіеў-горад. Аперазаў яго земляны вал, атачылі равы. З зялёных пагоркаў кіеўскіх далёка было відаць. Бачныя былі прыгарады і шматлюдныя вёскі, сытыя на зямлі ворныя, сіняя стужка Дняпра, залатыя пяскі на левым беразе, сасновыя гаі. Аралі пад Кіевам зямлю аратыя. Па берагах ракі будавалі ўмелыя карабельнікі лёгкія лодкі, дзяўблі чаўны дубовыя. У лугах і па заводзе пасвілі пастухі круторогий жывёлу.
За прыгарадамі і сёламі цягнуліся лясы дрымучыя. Блукалі па іх паляўнічыя, здабывалі мядзведзяў, ваўкоў, тураў — быкоў рагатых і дробнага звера процьма.
А за лясамі раскінуліся стэпе без канца і краю. Ішло з гэтых стэпаў на Русь шмат горачка. Наляталі з іх на рускія вёскі качэўнікі — палілі і рабавалі, адводзілі рускіх людзей у палон.
Каб берагчы ад іх зямлю рускую, раскінуліся па краі стэпе заставы волатаўскія, маленькія крэпасці. Засцерагалі яны шлях на Кіеў, абаранялі ад чужых людзей.
А па стэпах без стомы раз’язджалі волаты на магутных конях, пільна ўглядаліся ўдалячынь, не відаць ці варожых вогнішчаў, не чуваць ці тупату чужых коней.
Дні і месяцы, гады, дзесяцігоддзі аберагаў зямлю родную Ілля Мурамец, ні дома сабе не пабудаваў, ні сям’і не завёў. І Дабрыня, і Алёша, і Дунай Іванавіч — усё ў стэпе ды ў чыстым полі кіравалі службу вайсковую. Зрэдку збіраліся яны да князя Уладзіміру на двор — адпачыць, пабаляваць, гусляроў паслухаць, адзін пра аднаго пазнаць.
Калі трывожна час, патрэбныя волаты-ваяры, з гонарам сустракае іх Уладзімір-князь з княгіняй апраксія. Для іх печы топяцца, у Грыднеў — гасцінай святліцы — для іх сталы ломяцца ад пірагоў, калачоў, смажаных лебедзяў, ад віна, брагі, мёду салодкага. Для іх на крамах барсавых шкуры ляжаць, мядзведжыя на сценах развешаны.
Але ёсць у князя Уладзіміра і склепа глыбокія, і замкі жалезныя, і клеці каменныя. Чуць што не па ім, не ўспомніць князь аб ратных подзвігах, не паглядзіць на гонар волатаўскую.
Затое ў чорных хатах па ўсёй Русі просты народ волатаў любіць, славіць і ўшаноўвае. Жытнім хлебам з імі дзеліцца, ў чырвоны кут саджае і спявае песні пра слаўныя подзвігі — пра тое, як берагуць, бароняць волаты родную Русь!
Слава, слава і ў нашы дні волатам — абаронцам Радзімы!
Высокая Ці, вышыня паднябесная, Глубока глыбіня акіян-мора, Шырока разлог па ўсёй зямлі. Глыбокія віры Дняпроўскія, Высокія горы Сарочынскую, цёмныя лясы Бранскія, Чэрны бруду Смаленскія, хутка-сьветлай ракі рускія.
А і моцныя, магутныя волаты на слаўнай Русі!